Muhallefât Kayıtları Işığında XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Taşra Görevlilerinden Diyarbekir Voyvodalarının Terekeleri

Year 2016, Volume: 80 Issue: 287, 59 - 84, 01.04.2016

Özlem Başarır

https://doi.org/10.37879/belleten.2016.59

Abstract

Muhallefât kayıtları, Osmanlı sosyal ve ekonomik hayatına ilişkin değerli tespitler yapılmasına olanak sağlayan bir kaynak grubudur. Bireysel mal varlıklarını gösteren bu kaynaklar kişisel eşyalardan taşınır taşınmaz mallara, borçlardan alacaklara ve nakit paraya kadar çeşitli kategorilerde zengin veriye sahiptir. İnceleyeceğimiz muhallefât kayıtları ise dönemin mevcut şartları gereğince başta vergi toplama hakkı olmak üzere elde ettiği olanaklarla toplumda öne çıkan bir gruba yani “voyvoda”lara aittir. Bu çalışmadailtizam ve malikâne ile gelirlerinin toplandığı aynı zamanda idari bir yetki alanı olarak da tanımlanan Diyarbekir voyvodalık mukataasının “aracı” ya da “vekil” yöneticileri ve yatırımcıları olan Diyarbekir voyvodalarının –KürdMehmed Ağa (1672/73), Uzun Ali Ağa (1694/95), Halil Ağa (1729/30), Sem’an-zâde Ahmed Ağa (1765/66), Şeyh-zâde İsmail Ağa (1785/86)- muhallefât kayıtları ele alınacaktır. Bu kaynakların çeşitli açılardan sorgulanması hem kaynakların değerlendirilmesine yeni bir boyut kazandıracak hem de ilgili dönemlerin temel meselelerinin -başta yetki paylaşımı ve malikâne sisteminin uygulanması olmak üzere- aydınlatılmasına katkıda bulunacaktır. Bu görevlilerin ellerinde bulundurdukları vergi toplama hakkı ve üstlendikleri “kapucubaşı” unvanıyla toplum içinde nasıl öne çıktıklarının ve bu tür ayrıcalıkları ne çerçevede değerlendirdiklerinin izini sürmek de mümkün olacaktır. Bu çalışma, XVII. ve XVIII. yüzyıllarda mevcut mali ve idari sistemlerin yeni açılımlar yüklenmesiyle bunlar içerisinde konumlanan yeni görevlilerin kimliklerine katkı yapmayı amaçlamaktadır.

Keywords

Muhallefât, Tereke, Voyvoda, Osmanlı Devleti, Taşra Yönetimi

In the Light of the Estate Records Diyarbekir Voyvodas Heritages from Ottoman Provincial Administrators in XVIIth and XVIIIth Centuries

Abstract

Estate and heritage records is a group of sources that assures to make significant determinations regarding to Ottoman social and economic life. The heritage registrations that are going to be examined belongs to a group called voivodes those become prominent in the society with the opportunities they obtained under existing conditions of the period especially the tax gathering right. Diyarbekir voivodeship muqataa is described as an administrative headquarters and also it is the place for gathering iltizam and malikâne revenues. At this study, heritage registrations of Kürd Mehmed Ağa (1672/73), Uzun Ali Ağa (1694/95), Halil Ağa (1729/30), Sem’an-zâde Ahmed Ağa (1765/66), Şeyh-zâde İsmail Ağa (1785/86) who are the mediator or substitute administrator and investigators of the Diyarbekir voivodeship muqataa is going to be under debate. It will be possible to track not only how these attendants distinguishes from the society with their tax gathering right and “kapucubaşı” title they possessed but also which perspective did they evaluate these kind of privileges. This study aims to contribute new positioning attendants’ identities which are positioned by new expansions of existing monetary and governmental constitution at XVIIth and XVIIIth centuries.

Keywords

Estate and heritage records, Voivode, Ottoman State, The Province Administrative Organization

References

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Adliye Tasnifi (C.ADL)-814
• BOA, Cevdet Askeriye Tasnifi (C.AS)-28956
• BOA, Cevdet Dahiliye Tasnifi (C.DH)-1150 BOA, C.DH-11550 BOA, C.DH-16204
• BOA, Cevdet Maliye Tasnifi (C.ML)-10566 BOA, C.ML-13124 BOA, C.ML-17622 BOA, C.ML-27100 BOA, C.ML-28535 BOA, C.ML-29473 BOA, C.ML-30418
• BOA, Bâb-ı Defterî Baş Muhasebe Kalemi Defterleri (D.BŞM.d)-795
• BOA, Bâb-ı Defterî Baş Muhasebe Muhallefât Halifesi Defterleri (D.BŞM-M- HF.d)-50/47
• BOA, D.BŞM-MHF.d-82/12
• BOA, D.BŞM.MHF.d-12421
• BOA, Hatt-ı Hümayun Tasnifi (HH)-1268/49127
• BOA, Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi (MAD)-2819 BOA, MAD-10168
• Diyarbakır Şeriyye Sicili-360
• Telci, Cahit, “Aydın Muhassılı Abdullah Paşa ve 1148 (1735) Senesinde Zapte- dilen Muhallefâtı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XV(İzmir 2000), s. 199-219.
• ________, “Osmanlı Devletinde 18.Yüzyılda Muhallefat ve Müsâdere Süreci”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXII/2(Aralık 2007), s. 145-166.
• ________, “Turgutlu Voyvodası Seyfi-zade Es-seyyid Halil Ağa’nın 1791 Se- nesinde Müsadere Edilen Muhallefatı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXII/1(Temmuz 2007), s. 173-216.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât Tahlil ve Metin (1066-1116/1656- 1704), haz. Abdülkadir Özcan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995.
• Dina Rizk Khoury, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540- 1834, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999.
• Özvar, Erol, “Voyvoda”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 43, İstan- bul, 2013, s. 129-131.
• İnalcık, Halil, “15. Asır Türkiye İktisadî ve İçtima’i Tarihi Kaynakları”, İktisat Fakültesi Mecmuası, 15(1954), s. 51-75.
• ________, “Centralization and Decentralization in Ottoman Administration”, Studies in Eighteenth Century Islamic History, ed.T.Naff and R.Owen, London, 1977, s. 27-52.
• Chamberlin, J.Edward, At, Çev. Uğur Peçe, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2007.
• Akyüz, Jülide, “XVIII. Yüzyılda Bir Müteşebbis: Musa Ağa”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 26(Erzurum 2004), s. 247-261.
• Fekete, Layoj “XVI. Yüzyılda Taşralı Bir Türk Efendinin Evi”, Belleten, XXIX/116(Ekim 1965), s. 615-638.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt 2, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1983.
• Esiner Özen, Mine, “Türkçe’de Kumaş Adları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 33(Mart1980/81), İstanbul, 1982, s. 291-340.
• Alkan Günay, Nilüfer, “Müsaderenin Sosyal ve Ekonomik Bir Analizi: 18.Yüz- yıl Sonlarında Bursa’da Yapılan Müsadereler”, Belleten, LXXVI/277(Aralık 2012), s. 793-816.
• Barkan, Ömer, “Edirne Askerî Kassamı’na Âit Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belgeler, III/5-6(1966), s. 1-479.
• Demirel, Ömer, II. Mahmud Döneminde Sivas’ta Esnaf Teşkilâtı ve Üretim-Tüketim İlişkileri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989.
• Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehrinde Çarşı Sistemi: Bursa Örneğinde ‘Sûk-ı Sultânî’, Osmanlı Tarihi Yazıları Şehir, Toplum, Devlet, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İs- tanbul, 2013, s. 170-177.
• Başarır, Özlem, 18.Yüzyılda Malikane Uygulaması ve Diyarbekir Voyvodalığı, Yayım- lanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2009.
• ________, “Diyarbekir Voyvodası Mustafa Ağa’nın Terekesi Üzerine Bazı Düi- şünceler”, Bilig, 65(Bahar 2013), s. 23-46.
• Savaş, Saim, “Sivas Valisi Dağıstânî Ali Paşa’nın Muhallefatı”, Belgeler, XV/19(1993), s. 249-291.
• Faroqhi, Suraiya, “18.Yüzyıl Bursa’sında Zengin Olmak: Debbağ Hacı İbra- him’in Serveti”, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, Yapı Kredi Yayın- ları, İstanbul, 2003, s. 199-216.
• ________, “Köle Sahibi ve Kırsal Tefeci Olarak Bir Yapı Ustası: Hacı Abdul- lah”, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, Yapı Kredi Yayınları, İstan- bul, 2003, s. 179-197.
• ________, “Varlıklı İki Kadın”, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşa- mak, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2003, s. 249-264.
• Cezar, Yavuz, “Bir Âyanın Muhallefatı Havza ve Köprü Kazaları Âyanı Kör İsmail-oğlu Hüseyin (Musadere Olayı ve Terekenin İncelenmesi)”, Belleten, XLI/161(1977), s. 41-78.