I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını

Sevilay Özer

doi:10.37879/belleten.2016.219

Research Article

I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını

Year 2016, Volume: 80 Issue: 287, 219 - 260, 01.04.2016

Sevilay Özer

https://doi.org/10.37879/belleten.2016.219

Abstract

Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’nda sadece İtilaf Devletleri’ne karşı değil aynı zamanda salgın hastalıklara karşı da mücadele etmek durumunda kalmıştır. Bu hastalıklar içerisinde yer alan, insandan insana bitler aracılığıyla bulaşarak salgın haline gelen tifüs, binlerce insanının hayatını kaybetmesine neden olmuştur. Özellikle Kafkas Cephesi’nde büyük tahribat yaptığı anlaşılan tifüsün kısa zamanda halkın içerisine sirayet ederek toplu olarak bulunulan mektep, hapishane gibi yerleri tehdit etmesi sonucu tehlikenin büyüklüğünün farkına varılmıştır. O günkü koşullar altında sefaletin etkisiyle hızla yayılan bu hastalığa karşı, devlet vakit kaybetmeksizin önlem almaya çalışmıştır. Temizliğin, salgının durdurulmasındaki işlevi göz önünde bulundurularak, temizleme evleri, hamamlar açılmış, halkın bilgilendirilmesine gayret edilmiştir. Ancak alınan tedbirlere rağmen su sıkıntısının ve sabun kıtlığının olduğu bir dönemde mücadelenin istenilen şekilde yürütülemediği aşikârdır. Hastalığın ciddiyeti nedeniyle bütün mülki amirlerin teyakkuza geçirildiği bu yıllarda, bitlerin imhası için imkânlar dâhilinde fırınlardan, tandırlardan, buğu sandıklarından, kükürt odalarından yararlanılma yoluna gidilmiştir. Hatta çoğunluğu sağlık görevlisi olmak üzere birçok kişiye, tifüse karşı kısıtlı şartlar altında hazırlanan aşılardan uygulanmıştır. Savaşın sonuna gelindiğinde tifüs mücadelesinde önemli bir mesafe kaydedilmiş olmakla birlikte bu durum o yıllarda yaşanan felaketin acılarını küllendirmeye yetmemiştir.

Keywords

Tifüs, Lekeli Humma, I. Dünya Savaşı, Salgın Hastalık

References

Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti İkinci Şube (DH.EUM.2.Şb)
/13; 7 Safer 1335/ 3 Aralık 1916.
/2; 11 Recep 1335/ 3 Mayıs 1917.
/27; 15 Ramazan 1335/ 5 Temmuz 1917.
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Dördüncü Şube (DH. EUM.4.Şb)
/60; 23 Ramazan 1336/ 2 Temmuz 1918.
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Beşinci Şube (DH. EUM.5.Şb)
/20; 8 Rebiyülevvel 1336/ 22 Aralık 1917.
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Seyrüsefer Kalemi (DH. EUM.SSM)
/48; 12 Zilkade 1336/ 19 Ağustos 1918.
Dahiliye Nezareti İdâre-i Umumiye (DH.İ.UM)
/1; 10 Cemaziyelâhir 1333/ 25 Nisan 1915.
/66; 21 Rebiyülâhir1334/ 26 Şubat 1916.
/84; 20 Şaban 1334/ 22 Haziran 1916.
/89; 10 Recep 1335/ 2 Mayıs 1917.
Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Ekleri (DH.İ.UM.EK)
/42; 26 Rebiyülevvel 1333/ 11 Şubat 1915.
/21; 9 Ramazan 1334/ 10 Temmuz 1916.
/27; 13 Rebiyülevvel 1335/ 7 Ocak 1917.
/74; 22 Rebiyülevvel 1335/ 16 Ocak 1917.
/83; 26 Rebiyülevvel 1335/ 20 Ocak 1917.
/45; 12 Rebiyülâhir 1335/ 5 Şubat 1917.
/12; 26 Rebiyülâhir 1335/ 19 Şubat 1917.
/45; 24 Cemaziyelevvel 1335/18 Mart 1917.
/68; 22 Cemaziyelâhir 1335/15 Nisan 1917.
/98; 22 Recep 1335/ 14 Mayıs 1917.
/16; 6 Şaban 1335/ 28 Mayıs 1917.
/63; 13 Şaban 1335/ 4 Haziran 1917.
/89; 27 Zilhicce 1335/ 14 Ekim 1917.
/50; 11 Safer 1336/ 26 Kasım 1917.
Dahiliye Nezareti İdarî Kısım (DH.İD)
/36; 17 Cemaziyelâhir 1332/ 13 Mayıs 1914.
Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsûs Müdüriyeti Belgeleri (DH.KMS)
/2; 3 Rebiyülâhir 1333/ 18 Şubat 1915.
/11; 15 Rebiyülâhir 1333/ 2 Mart 1915.
Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Müdüriyeti (DH. MB.HPS)
/47; 23 Cemaziyelâhir 1332/ 19 Mayıs 1914.
/55; 9 Cemaziyelevvel 1333/ 25 Mart 1915.
/56; 22 Recep 1333/ 5 Haziran 1915.
/28; 9 Şaban 1333/ 22 Haziran 1915.
/35; 19 Ramazan 1333/ 31 Temmuz 1915.
/58; 17 Rebiyülâhir 1334/ 22 Şubat 1916.
/64; 13 Cemaziyelevvel 1334/ 18 Mart 1916.
/77; 6 Recep 1334/ 9 Mayıs 1916.
/3; 13 Recep 1334/ 16 Mayıs 1916.
/6; 14 Recep 1334/ 17 Mayıs 1916.
/14; 6 Şaban 1334/ 8 Haziran 1916.
/17; 17 Şaban 1334/ 19 Haziran 1916.
/19; 22 Şaban 1334/ 24 Haziran 1916.
/24; 12 Ramazan 1334/ 13 Temmuz 1916.
/26; 14 Ramazan 1334/ 15 Temmuz 1916.
/20; 7 Şevval 1334/ 7 Ağustos 1916.
/29; 13 Şevval 1334/ 13 Ağustos 1916.
/39; 23 Zilkade 1334/ 21 Eylül 1916.
/8; 3 Safer 1335/ 29 Kasım 1916.
/9; 22 Safer 1335/ 18 Aralık 1916.
/18; 29 Safer 1335/ 25 Aralık 1916.
/44; 7 Cemaziyelevvel 1335/ 1 Mart 1917.
/35; 3 Zilhicce 1335/ 20 Eylül 1917.
/40; 4 Rebiyülâhir 1336/ 17 Ocak 1918.
/38; 6 Cemaziyelevvel 1336/ 17 Şubat 1918.
/56; 15 Cemaziyelevvel 1336/ 26 Şubat 1918.
/64; 6 Cemaziyelâhir 1336/ 19 Mart 1918.
/32; 4 Mayıs 1334/ 4 Mayıs 1918.
/17; 16 Muharrem 1337/ 22 Ekim 1918.
/28; 24 Cemaziyelevvel 1337/ 25 Şubat 1919.
/60; 20 Şaban 1337/ 21 Mayıs 1919.
Dahiliye Nezareti Müteferrik (DH.MB.HPS.M)
/53; 21 Recep 1336/ 2 Mayıs 1918.
Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR)
/308; 22 Safer 1333/ 9 Ocak 1915.
/64; 2 Şubat 1330/ 15 Şubat 1915.
/96; 4 Şubat 1330/ 17 Şubat 1915.
/9; 6 Şubat 1330/ 19 Şubat 1915.
/43; 8 Şubat 1330/ 21 Şubat 1915
/57; 6 Rebiyülâhir 1333/ 21 Şubat 1915.
/39; 29 Rebiyülâhir 1333/ 16 Mart 1915.
/33; 2 Mayıs 1331/ 15 Mayıs 1915.
/115; 7 Mayıs 1331/ 20 Mayıs 1915.
/13; 11 Haziran 1331/ 24 Haziran 1915.
/27; 11 Mayıs 1331/ 24 Mayıs 1915.
/42; 31 Kânunuevvel 1331/ 13 Ocak 1916.
/219; 28 Rebiyülevvel 1334/ 3 Şubat 1916.
/72; 16 Cemaziyelevvel 1334/ 21 Mart 1916.
/152; 28 Cemaziyelevvel 1334/ 2 Nisan 1916.
/253; 16 Muharrem 1335/ 12 Kasım 1916.
/256; 16 Muharrem 1335/ 12 Kasım 1916.
/257; 16 Muharrem 1335/ 12 Kasım 1916.
/259; 16 Muharrem 1335/ 12 Kasım 1916.
/19; 19 Muharrem 1335/ 15 Kasım 1916.
/96; 1 Rebiyülâhir 1335/ 25 Ocak 1917.
/80; 15 Cemaziyelâhir 1335/ 8 Nisan 1917.
/117; 19 Nisan 1333/ 19 Nisan 1917.
/268; 8 Recep 1335/ 30 Nisan 1917.
Dahiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye-i Vilâyât Müdüriyeti (DH.UMVM) 74/15; Tarih Yok.
/6; 8 Cemaziyelâhir 1335/ 1 Nisan 1917.
/9; 28 Cemaziyelâhir 1335/ 21 Nisan 1917.
Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR.İM)
/50; 31 Mart 1923.
/70; 7 Şubat 1925.
Hariciye Nezareti Siyasi Kısım (HR.SYS)
/31; 13 Nisan 1915.
/45; 10 Nisan 1917.
/18; 19 Haziran 1917.
/20; 10 Ağustos 1917.
/37; 7 Eylül 1917.
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT)
/27; 25 Cemaziyelâhir 1335/ 18 Nisan 1917.
/30; 25 Cemaziyelâhir 1335/ 18 Nisan 1917.
/110; 11 Recep 1335/ 3 Mayıs 1917.
/93; 9 Recep 1335/ 1 Mayıs 1917.
Meclis-i Vükela Mazbataları (MV)
/144; 27 Muharrem 1334/ 5 Aralık 1915
II. Araştırma-İnceleme Eserleri
Abdülfeyyaz Tevfik, “Acı Bir Hasbihal (Tifüs Yine Baş Göstermeye Başladı)”, İçtihat, C.15, S.134, 12 Kânunuevvel 1918, s. 2857-2858.
Aksu, Lutfi, Lekeli Humma (Tifüs), Ankara 1943.
Aydemir, Şevket Süreyya, Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa, C.3, Remzi Ki- tabevi, İstanbul 1972.
Aziz Samih, Büyük Harpte Kafkas Cephesi Hatıraları, Ankara 1934.
Bardakçı, Murat, Hafız Hakkı Paşa’nın Sarıkamış Günlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
Becker, Helmut, I. Dünya Savaşında (1914-1918) Osmanlı Cephesinde Askerî Taba- bet ve Eczacılık (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 1983.
Berke, M. Zühdi, Tıbbî Viroloji, C.2, Ankara 1974.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Sina-Filistin Cephesi, IV. Cilt 1. Kısım, Genel- kurmay Basımevi, Ankara 1979.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 2012.
Erden, Ali Fuad, Birinci Dünya Harbinde Suriye Hatıraları, İstanbul 1954.
Guze, “Büyük Harpte Kafkas Cephesindeki Muharebeler”, Çeviren: Kayma- kam Hakkı, Askeri Mecmua, Yıl.5, S.1 ,20 Kanunisani 1931, s. 1-106.
“Hıfzıssıhha Derslerinden-Lekeli Humma”, Osmanlı Genç Dernekleri, C.2, S. 17, 1 Teşrinisani 1335, s. 34-37.
Işındağ, Selami, Tifüs Ekzentematikus ve Böbrek İhtilafı, Afyon 1945.
“İctimaî Hıfzıssıhha/Lekeli Humma”, Türkiye Hilal-i Ahmer Mecmuası, C. 5. Sene, S.54, 15 Şubat 1926, s. 311-314.
Karatepe, Mustafa, “1. Dünya Savaşı’nda Kafkasya Cephesi’nde Tifüs”, Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, S. 176, Ağustos 2001, s. 22-24.
________, “I. Dünya Savaşı Yıllarında Tifüs Aşısının Uygulanmasında Türk Hekimlerinin Rolü”, Mikrobiyoloji Bülteni, C.42, S.2, Nisan 2008, s. 301-313.
________, I. Dünya Savaşında Kafkas Cephesinde Tifüsle Mücadele, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 1999.
Kemal Hüseyin, Lekeli Hummaya Benzeyen Hastalıklar ve İstanbul’da Endemique Ti- füs, Ahmet İhsan Basımevi, 1936.
Kurt Engin ve Mustafa Nuri Günçıkan, “Ord. Prof. Dr. Abdülkadir Lütfi No- yan’ın Gözü ile Hastanelerin Yapısı ve İşleyiş Tarzı”, Lokman Hekim Journal, 3(2), 2003, s. 11-15.
“Lekeli Humma”, Mefkure, C.1, S.4, 21 Nisan 1335, s. 8.
“Lekeli Humma”, Servet-i Fünun, C. 52, S. 1345, 3 Mayıs 1333, s. 325-330.
“Maarif-i Umumiye’nin Bitlere Karşı Vazifesi”, Tedrisat Mecmuası, C.7, S. 38, 7 Mayıs 1333, s. 8-13.
Mehmet Arif Bey, Başımıza Gelenler, (Sadeleştiren: Nihad Yazar), İrfan Yayınevi, İstanbul.
Neşet Ömer, Bitler: Bitlerin Ahval-ı Hayatiyye ve Vesait-i İtlafiyyesi Lekeli Tifo ve Hum- ma-yı Racianın Bitler İle Sirayeti, Kudüs 1332.
Noyan, Abdülkadir, Son Harplerde Salgın Hastalıklarla Savaşlarım, Ankara Üniver- sitesi Tıp Fakültesi Yayını, Ankara 1956.
Okçu, Yahya, Türk-Rus Mücadelesi Tarihi, Ankara 1941.
Orduda Lekeli Humma ve Bit Mücadelesi Talimatı, Ulusal Matbaa, Ankara.
Öz, Talat Vasfi, “Epidemik Tifüs II”, Klinik, S. 9, Mart 1944, s. 295-297.
________, “Epidemik Tifüs”, Klinik, S. 8, Birincikanun (Aralık) 1943, s. 264- 268.
Özbay, Kemal, “Tarihte Lekeli Humma-Tifüs ve Ordularımızdaki Tahribatı”, Dirim, Yıl. 54, S. 3-4, Mart-Nisan 1979, s. 113-120.
________, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C.I, Yörük Basımevi, İstanbul 1976.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III, Milli Eği- tim Bakanlığı Yay., İstanbul 1993.
Ryan, Charles S., Kızılay Emri Altında Pilevne ve Erzurum’da 1877-78 (Rus-Türk Har- bi), (Çeviren: Ali Rıza Seyfioğlu), İstanbul 1962.
Sağlam, Tevfik, Büyük Harpte 3.Orduda Sıhhî Hizmet, Askeri Matbaa, İstanbul 1941.
Sanus, Orhan Zihni, Son Lekeli Humma Olguları ve Önemi, Kader Basımevi, 1944.
Server, Kamil, Kafkas Cephe-i Harbinde Lekeli Humma, Matbaa-i Amire, Sivas 1332.
Stoyber, Yıldırım, Çeviren: Kay. Nihat, Resmi Alman Neşriyatından 1932.
Temel, Mehmet, “Birinci Dünya Savaşı ve Mütareke Yıllarında Türkiye’deki Bulaşıcı ve Zührevi Hastalıklara Karşı Alınan Önlemler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, III/8, 1998, s. 329-348.
Unat, Ekrem Kadri, “Birinci Dünya Harbinde Türk Ordusunda Tifüs Savaşı”, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Dergisi, C.20, S.2, Nisan 1989, s. 255-63.
Uras, Namık, Lekeli Humma, İstanbul 1944.
Ünver, Süheyl, “Tevfik Sağlam’ın Tarihe Geçmesi Lâzım Bir Hatırası”, Klinik Symposium, Yıl.2, S. 4, Temmuz 1963, s. 326-323.
Vilayetin Köylüye Bulaşık Hastalıklardan Korunması İçin Sağlık Öğütleri, Çankırı 1941.
Yıldırım, Nuran, “I. Dünya Savaşı’nda Tıbbiyeliler ve 14 Mart’ın Tıp Bayramı Oluşu”, Toplumsal Tarih, S.171, Mart 2008, s. 42-49.

Typhus (Spotted Fever) Epidemic in Ottoman Empire during World War I

Year 2016, Volume: 80 Issue: 287, 219 - 260, 01.04.2016

Sevilay Özer

https://doi.org/10.37879/belleten.2016.219

Abstract

Ottoman Empire had to struggle with epidemic diseases during the First World War besides struggling with entente states. Among these diseases, typhus, which infected many people through pediculus, had become an epidemic and thousands of people died because of the disease. It is understood that the disease especially caused serious damage in Caucasian front and after spreading to places such as schools and jails, the disease was widely seen among public. Against this serious epidemic, which spread very fast because of the poverty, the state attempted to take precautions without losing time although there were insufficient means. Cleaning houses and hammams (Turkish baths) were established as it was understood that cleaning was very important in preventing the disease, and it was attempted to inform people about the epidemic. But it is obvious that, despite all these precautions, the struggle wasn’t successful because of the scarcity of water and soap. Because of the seriousness of the disease, all of the administrative chiefs were put on full alert and many significant steps and precautions were taken in order to prevent and end the epidemic. Bake houses, tandouris, special vapor cases and sulphuring rooms were used for this purpose. In addition to these, many people, most of whom were health officers, were vaccinated under limited conditions. At the end of the war, although there was an important progress, it wasn’t enough to stop the pain and sufferings because of losses in these years.

Keywords

Typhus, Spotted Fever, World War I, Epidemic

References

Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti İkinci Şube (DH.EUM.2.Şb)
/13; 7 Safer 1335/ 3 Aralık 1916.
/2; 11 Recep 1335/ 3 Mayıs 1917.
/27; 15 Ramazan 1335/ 5 Temmuz 1917.
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Dördüncü Şube (DH. EUM.4.Şb)
/60; 23 Ramazan 1336/ 2 Temmuz 1918.
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Beşinci Şube (DH. EUM.5.Şb)
/20; 8 Rebiyülevvel 1336/ 22 Aralık 1917.
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Seyrüsefer Kalemi (DH. EUM.SSM)
/48; 12 Zilkade 1336/ 19 Ağustos 1918.
Dahiliye Nezareti İdâre-i Umumiye (DH.İ.UM)
/1; 10 Cemaziyelâhir 1333/ 25 Nisan 1915.
/66; 21 Rebiyülâhir1334/ 26 Şubat 1916.
/84; 20 Şaban 1334/ 22 Haziran 1916.
/89; 10 Recep 1335/ 2 Mayıs 1917.
Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Ekleri (DH.İ.UM.EK)
/42; 26 Rebiyülevvel 1333/ 11 Şubat 1915.
/21; 9 Ramazan 1334/ 10 Temmuz 1916.
/27; 13 Rebiyülevvel 1335/ 7 Ocak 1917.
/74; 22 Rebiyülevvel 1335/ 16 Ocak 1917.
/83; 26 Rebiyülevvel 1335/ 20 Ocak 1917.
/45; 12 Rebiyülâhir 1335/ 5 Şubat 1917.
/12; 26 Rebiyülâhir 1335/ 19 Şubat 1917.
/45; 24 Cemaziyelevvel 1335/18 Mart 1917.
/68; 22 Cemaziyelâhir 1335/15 Nisan 1917.
/98; 22 Recep 1335/ 14 Mayıs 1917.
/16; 6 Şaban 1335/ 28 Mayıs 1917.
/63; 13 Şaban 1335/ 4 Haziran 1917.
/89; 27 Zilhicce 1335/ 14 Ekim 1917.
/50; 11 Safer 1336/ 26 Kasım 1917.
Dahiliye Nezareti İdarî Kısım (DH.İD)
/36; 17 Cemaziyelâhir 1332/ 13 Mayıs 1914.
Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsûs Müdüriyeti Belgeleri (DH.KMS)
/2; 3 Rebiyülâhir 1333/ 18 Şubat 1915.
/11; 15 Rebiyülâhir 1333/ 2 Mart 1915.
Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Müdüriyeti (DH. MB.HPS)
/47; 23 Cemaziyelâhir 1332/ 19 Mayıs 1914.
/55; 9 Cemaziyelevvel 1333/ 25 Mart 1915.
/56; 22 Recep 1333/ 5 Haziran 1915.
/28; 9 Şaban 1333/ 22 Haziran 1915.
/35; 19 Ramazan 1333/ 31 Temmuz 1915.
/58; 17 Rebiyülâhir 1334/ 22 Şubat 1916.
/64; 13 Cemaziyelevvel 1334/ 18 Mart 1916.
/77; 6 Recep 1334/ 9 Mayıs 1916.
/3; 13 Recep 1334/ 16 Mayıs 1916.
/6; 14 Recep 1334/ 17 Mayıs 1916.
/14; 6 Şaban 1334/ 8 Haziran 1916.
/17; 17 Şaban 1334/ 19 Haziran 1916.
/19; 22 Şaban 1334/ 24 Haziran 1916.
/24; 12 Ramazan 1334/ 13 Temmuz 1916.
/26; 14 Ramazan 1334/ 15 Temmuz 1916.
/20; 7 Şevval 1334/ 7 Ağustos 1916.
/29; 13 Şevval 1334/ 13 Ağustos 1916.
/39; 23 Zilkade 1334/ 21 Eylül 1916.
/8; 3 Safer 1335/ 29 Kasım 1916.
/9; 22 Safer 1335/ 18 Aralık 1916.
/18; 29 Safer 1335/ 25 Aralık 1916.
/44; 7 Cemaziyelevvel 1335/ 1 Mart 1917.
/35; 3 Zilhicce 1335/ 20 Eylül 1917.
/40; 4 Rebiyülâhir 1336/ 17 Ocak 1918.
/38; 6 Cemaziyelevvel 1336/ 17 Şubat 1918.
/56; 15 Cemaziyelevvel 1336/ 26 Şubat 1918.
/64; 6 Cemaziyelâhir 1336/ 19 Mart 1918.
/32; 4 Mayıs 1334/ 4 Mayıs 1918.
/17; 16 Muharrem 1337/ 22 Ekim 1918.
/28; 24 Cemaziyelevvel 1337/ 25 Şubat 1919.
/60; 20 Şaban 1337/ 21 Mayıs 1919.
Dahiliye Nezareti Müteferrik (DH.MB.HPS.M)
/53; 21 Recep 1336/ 2 Mayıs 1918.
Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR)
/308; 22 Safer 1333/ 9 Ocak 1915.
/64; 2 Şubat 1330/ 15 Şubat 1915.
/96; 4 Şubat 1330/ 17 Şubat 1915.
/9; 6 Şubat 1330/ 19 Şubat 1915.
/43; 8 Şubat 1330/ 21 Şubat 1915
/57; 6 Rebiyülâhir 1333/ 21 Şubat 1915.
/39; 29 Rebiyülâhir 1333/ 16 Mart 1915.
/33; 2 Mayıs 1331/ 15 Mayıs 1915.
/115; 7 Mayıs 1331/ 20 Mayıs 1915.
/13; 11 Haziran 1331/ 24 Haziran 1915.
/27; 11 Mayıs 1331/ 24 Mayıs 1915.
/42; 31 Kânunuevvel 1331/ 13 Ocak 1916.
/219; 28 Rebiyülevvel 1334/ 3 Şubat 1916.
/72; 16 Cemaziyelevvel 1334/ 21 Mart 1916.
/152; 28 Cemaziyelevvel 1334/ 2 Nisan 1916.
/253; 16 Muharrem 1335/ 12 Kasım 1916.
/256; 16 Muharrem 1335/ 12 Kasım 1916.
/257; 16 Muharrem 1335/ 12 Kasım 1916.
/259; 16 Muharrem 1335/ 12 Kasım 1916.
/19; 19 Muharrem 1335/ 15 Kasım 1916.
/96; 1 Rebiyülâhir 1335/ 25 Ocak 1917.
/80; 15 Cemaziyelâhir 1335/ 8 Nisan 1917.
/117; 19 Nisan 1333/ 19 Nisan 1917.
/268; 8 Recep 1335/ 30 Nisan 1917.
Dahiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye-i Vilâyât Müdüriyeti (DH.UMVM) 74/15; Tarih Yok.
/6; 8 Cemaziyelâhir 1335/ 1 Nisan 1917.
/9; 28 Cemaziyelâhir 1335/ 21 Nisan 1917.
Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR.İM)
/50; 31 Mart 1923.
/70; 7 Şubat 1925.
Hariciye Nezareti Siyasi Kısım (HR.SYS)
/31; 13 Nisan 1915.
/45; 10 Nisan 1917.
/18; 19 Haziran 1917.
/20; 10 Ağustos 1917.
/37; 7 Eylül 1917.
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT)
/27; 25 Cemaziyelâhir 1335/ 18 Nisan 1917.
/30; 25 Cemaziyelâhir 1335/ 18 Nisan 1917.
/110; 11 Recep 1335/ 3 Mayıs 1917.
/93; 9 Recep 1335/ 1 Mayıs 1917.
Meclis-i Vükela Mazbataları (MV)
/144; 27 Muharrem 1334/ 5 Aralık 1915
II. Araştırma-İnceleme Eserleri
Abdülfeyyaz Tevfik, “Acı Bir Hasbihal (Tifüs Yine Baş Göstermeye Başladı)”, İçtihat, C.15, S.134, 12 Kânunuevvel 1918, s. 2857-2858.
Aksu, Lutfi, Lekeli Humma (Tifüs), Ankara 1943.
Aydemir, Şevket Süreyya, Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa, C.3, Remzi Ki- tabevi, İstanbul 1972.
Aziz Samih, Büyük Harpte Kafkas Cephesi Hatıraları, Ankara 1934.
Bardakçı, Murat, Hafız Hakkı Paşa’nın Sarıkamış Günlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
Becker, Helmut, I. Dünya Savaşında (1914-1918) Osmanlı Cephesinde Askerî Taba- bet ve Eczacılık (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 1983.
Berke, M. Zühdi, Tıbbî Viroloji, C.2, Ankara 1974.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Sina-Filistin Cephesi, IV. Cilt 1. Kısım, Genel- kurmay Basımevi, Ankara 1979.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 2012.
Erden, Ali Fuad, Birinci Dünya Harbinde Suriye Hatıraları, İstanbul 1954.
Guze, “Büyük Harpte Kafkas Cephesindeki Muharebeler”, Çeviren: Kayma- kam Hakkı, Askeri Mecmua, Yıl.5, S.1 ,20 Kanunisani 1931, s. 1-106.
“Hıfzıssıhha Derslerinden-Lekeli Humma”, Osmanlı Genç Dernekleri, C.2, S. 17, 1 Teşrinisani 1335, s. 34-37.
Işındağ, Selami, Tifüs Ekzentematikus ve Böbrek İhtilafı, Afyon 1945.
“İctimaî Hıfzıssıhha/Lekeli Humma”, Türkiye Hilal-i Ahmer Mecmuası, C. 5. Sene, S.54, 15 Şubat 1926, s. 311-314.
Karatepe, Mustafa, “1. Dünya Savaşı’nda Kafkasya Cephesi’nde Tifüs”, Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, S. 176, Ağustos 2001, s. 22-24.
________, “I. Dünya Savaşı Yıllarında Tifüs Aşısının Uygulanmasında Türk Hekimlerinin Rolü”, Mikrobiyoloji Bülteni, C.42, S.2, Nisan 2008, s. 301-313.
________, I. Dünya Savaşında Kafkas Cephesinde Tifüsle Mücadele, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 1999.
Kemal Hüseyin, Lekeli Hummaya Benzeyen Hastalıklar ve İstanbul’da Endemique Ti- füs, Ahmet İhsan Basımevi, 1936.
Kurt Engin ve Mustafa Nuri Günçıkan, “Ord. Prof. Dr. Abdülkadir Lütfi No- yan’ın Gözü ile Hastanelerin Yapısı ve İşleyiş Tarzı”, Lokman Hekim Journal, 3(2), 2003, s. 11-15.
“Lekeli Humma”, Mefkure, C.1, S.4, 21 Nisan 1335, s. 8.
“Lekeli Humma”, Servet-i Fünun, C. 52, S. 1345, 3 Mayıs 1333, s. 325-330.
“Maarif-i Umumiye’nin Bitlere Karşı Vazifesi”, Tedrisat Mecmuası, C.7, S. 38, 7 Mayıs 1333, s. 8-13.
Mehmet Arif Bey, Başımıza Gelenler, (Sadeleştiren: Nihad Yazar), İrfan Yayınevi, İstanbul.
Neşet Ömer, Bitler: Bitlerin Ahval-ı Hayatiyye ve Vesait-i İtlafiyyesi Lekeli Tifo ve Hum- ma-yı Racianın Bitler İle Sirayeti, Kudüs 1332.
Noyan, Abdülkadir, Son Harplerde Salgın Hastalıklarla Savaşlarım, Ankara Üniver- sitesi Tıp Fakültesi Yayını, Ankara 1956.
Okçu, Yahya, Türk-Rus Mücadelesi Tarihi, Ankara 1941.
Orduda Lekeli Humma ve Bit Mücadelesi Talimatı, Ulusal Matbaa, Ankara.
Öz, Talat Vasfi, “Epidemik Tifüs II”, Klinik, S. 9, Mart 1944, s. 295-297.
________, “Epidemik Tifüs”, Klinik, S. 8, Birincikanun (Aralık) 1943, s. 264- 268.
Özbay, Kemal, “Tarihte Lekeli Humma-Tifüs ve Ordularımızdaki Tahribatı”, Dirim, Yıl. 54, S. 3-4, Mart-Nisan 1979, s. 113-120.
________, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C.I, Yörük Basımevi, İstanbul 1976.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III, Milli Eği- tim Bakanlığı Yay., İstanbul 1993.
Ryan, Charles S., Kızılay Emri Altında Pilevne ve Erzurum’da 1877-78 (Rus-Türk Har- bi), (Çeviren: Ali Rıza Seyfioğlu), İstanbul 1962.
Sağlam, Tevfik, Büyük Harpte 3.Orduda Sıhhî Hizmet, Askeri Matbaa, İstanbul 1941.
Sanus, Orhan Zihni, Son Lekeli Humma Olguları ve Önemi, Kader Basımevi, 1944.
Server, Kamil, Kafkas Cephe-i Harbinde Lekeli Humma, Matbaa-i Amire, Sivas 1332.
Stoyber, Yıldırım, Çeviren: Kay. Nihat, Resmi Alman Neşriyatından 1932.
Temel, Mehmet, “Birinci Dünya Savaşı ve Mütareke Yıllarında Türkiye’deki Bulaşıcı ve Zührevi Hastalıklara Karşı Alınan Önlemler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, III/8, 1998, s. 329-348.
Unat, Ekrem Kadri, “Birinci Dünya Harbinde Türk Ordusunda Tifüs Savaşı”, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Dergisi, C.20, S.2, Nisan 1989, s. 255-63.
Uras, Namık, Lekeli Humma, İstanbul 1944.
Ünver, Süheyl, “Tevfik Sağlam’ın Tarihe Geçmesi Lâzım Bir Hatırası”, Klinik Symposium, Yıl.2, S. 4, Temmuz 1963, s. 326-323.
Vilayetin Köylüye Bulaşık Hastalıklardan Korunması İçin Sağlık Öğütleri, Çankırı 1941.
Yıldırım, Nuran, “I. Dünya Savaşı’nda Tıbbiyeliler ve 14 Mart’ın Tıp Bayramı Oluşu”, Toplumsal Tarih, S.171, Mart 2008, s. 42-49.

There are 157 citations in total.

Details

Primary Language	Turkish
Journal Section	Araştırma Makaleleri
Authors	Sevilay Özer This is me
Publication Date	April 1, 2016
Published in Issue	Year 2016 Volume: 80 Issue: 287

Cite

APA	Özer, S. (2016). I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını. BELLETEN, 80(287), 219-260. https://doi.org/10.37879/belleten.2016.219
AMA	Özer S. I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını. TTK BELLETEN. April 2016;80(287):219-260. doi:10.37879/belleten.2016.219
Chicago	Özer, Sevilay. “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını”. BELLETEN 80, no. 287 (April 2016): 219-60. https://doi.org/10.37879/belleten.2016.219.
EndNote	Özer S (April 1, 2016) I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını. BELLETEN 80 287 219–260.
IEEE	S. Özer, “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını”, TTK BELLETEN, vol. 80, no. 287, pp. 219–260, 2016, doi: 10.37879/belleten.2016.219.
ISNAD	Özer, Sevilay. “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını”. BELLETEN 80/287 (April 2016), 219-260. https://doi.org/10.37879/belleten.2016.219.
JAMA	Özer S. I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını. TTK BELLETEN. 2016;80:219–260.
MLA	Özer, Sevilay. “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını”. BELLETEN, vol. 80, no. 287, 2016, pp. 219-60, doi:10.37879/belleten.2016.219.
Vancouver	Özer S. I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını. TTK BELLETEN. 2016;80(287):219-60.

Article Files

Full Text

Belleten is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License (CC BY NC).