ANTİK CAM FIRINLARI VE ANADOLU ÖRNEKLERİ

Year 2018, Issue: 22, 203 - 229, 01.01.2018

Emre Taştemür

Abstract

Cama istenilen şekli vermek için camın eriyik halde olması ve uzun süreler gerekli ısıyı muhafaza etmesi gerekmektedir. İşte bu gereksinimlerden dolayı cam ustaları günümüze kadar pek değişmeyen formlarda cam fırınları oluşturmuşlardır. En erken cam fırını Türkiye sınırları içerisinde yer alan Hatay ili Alalah Tel-Açana Höyüğü kazılarında MÖ 15 - 14. yüzyıl saptanmakta, bundan yüzyıl sonra ise Mısır’da Tel Amarna’da üretime ait kalıntılar bulunmaktadır. Anadolu topraklarında Arkaik ve Klasik dönemler boyunca başlayan cam üretimi Roma ve Bizans Dönemlerinde ise zirveye ulaşmıştır. Çalışmada Ephesos, Allianoi, Metropolis, Tralleis, Tarsus, Nysa, Antiochia Ad Cragum, Sardis, Troia, Kaunos, Aphrodisias, Labraunda, Sagalassos, Side, Ayasuluk Tepesi St. Jean Kilisesi Kazısı , Elaiussa Sebaste, Arykanda, Side, Laodikeia, Hierapolis, Constantinopolis kentlerinin birkaçında in situ cam fırınları ile fırın kalıntısı olmamasına rağmen pota, külçe parçaları ile cam cüruflarının ele geçmesinden dolayı üretimin olduğu düşünülen kentler ele alınmıştır.

Keywords

Cam Fırınları, Cam Üretimi, Batı Anadolu, Cam Kaplar, Üretim Artıkları

ANCIENT GLASS FURNACES AND ANATOLIAN EXAMPLES

Abstract

Glass must be molten in order to give the desired shape to glass, and the required heat must be maintained for a long period of time. Glassworkers seem to have not changed their pioneering designs of furnaces throughout the long period of time. The earliest glass furnace has been found at the Açana Alalah Mound in Hatay, Turkey 15th - 14th centuries BC , and a century after this, remnants of glass production has been found in Tel Amarna, Egypt. The glass production, which has a long tradition in Anatolia, continued during the Archaic and Classical periods, and reached to its peak during the Roman and Byzantine periods. In this study, the in-situ glass furnaces in some of the sites in Western Anatolia such as Ephesos, Allianoi, Metropolis, Tralleis, Tarsus, Nysa, Antiochia Ad Cragum will be presented. In addition to these, some of the sites which do not have evidence of furnaces but evidence for some kind of glass production crucible, chunks, slag etc. such as Sardis, Troia, Kaunos, Aphrodisias, Labraunda, Sagalassos, Side, Ayasuluk Hill Basilica of St. Jean Excavations , Elaiussa Sebaste, Arykanda, Laodicea and Hierapolis will be discussed.

Keywords

Glass Furnaces, Glass Productions Glass Production, West Anatolian, Glass Vessels, Production Chunks

References

• ADIBELLİ, I.A. 2006. Tarsus Geç Roma Seramiği (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.), Ankara.
• ADIBELLİ, I.A. 2007. “Tarsus Roma Hamamı Kazısı”, 15. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu. Ankara: 25-40.
• ADIBELLİ, I.A. 2013. “Tarsus Roma Hamamı Cam Fırınları”, Kaunos-Kbid Toplantıları 2: Anadolu Cam Çalışmaları Sempozyumu 17-20 Haziran 2010 (Ed. Ç. Gençler Güray). Ankara: 93- 100.
• AKKUŞ, E. 2011. Metropolis Hamam ve Latrinasında Bulunmuş Camlar (Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İzmir.
• AKYOL, A.A. / GÜRAY,Ç.G./KADIOĞLU,Y.K./ DEMİRCİ, Ş. 2009. “Elaiussa-Sebaste Cam Örnekleri Arkeometrik Çalışmaları”, 24. Arkeometri Sonuçları Toplantısı. Ankara: 13-28.
• ALANYALI, H. S. 2011. “Side 2010”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı. Cilt 2. Ankara: 521-544.
• ALANYALI, H. S. 2013a. “Side 2011-2012 Yılı Çalışmaları-Archaeological Work at Side in 2011 and 2012”, ANMED 11: 121-133.
• ALANYALI, H. S. 2013b. “2012 Yılı Side Çalışmaları”, 35. Kazı Sonuçları Sempozyumu, Cilt 1, Ankara: 451-470.
• ALLEN, D. 1999. Roman Glass In Britain, Great Britain.
• AYBERK, S. 2004. Metropolis (İonia), Hellenistik Ve Roma Devri Heykeltıraşlık Eserleri (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara.
• BASS, G. F. 1984. “The Nature of the Serçe Limanı Glass”, Journal of Glass Studies 26: 64-69.
• BAYBURTOĞLU, C. 1982. “Das soziale und wirtschaftliche Leben in Arykanda”, Palast und Hütte (Eds. D. Papenfuß / V. M. Strocka), Mainz: 413-419.
• BAYBURTOĞLU, C. 1986. “1985 Arykanda Kazısı Raporu”, 8. Kazı Sonuçları Toplantısı - 2, Ankara: 93-99.
• BAYBURTOĞLU, C. 2003. Arykanda Yüksek Kayalığın Yanındaki Yer. İstanbul.
• BECKS, R. 2002. Yüksek Troia Kültürü: Troia VI/VIII Troya: Efsane İle Gerçek Arası Bir Kente Yolculuk. İstanbul: 84-93.
• BİLGİÇ, H. 2005. Arykanda’da Bulunan Geç Roma Dönemi Cam Kaplarından Örnekler (Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi). Eskişehir.
• BRIAN, R. 1992. “The 1991 Post-Bronze Age Excavations at Troy”, Studia Troica 2: 43-60.
• BRIAN, R. 2013. The Archaeology of Greek and Roman Troy. Pennsylvania.
• BRILL, R. H./CAHILL, N. D. 1998. “A Red Opaque Glass from Sardis and Some Thoughts on Red Opaques in General”, Journal of Glass Studies 30: 16-27.
• CARON, B.- LAVOİE, C. 1997. “Un Fragment de Lampe Représentant un Four Verrier”, Journal of Glass Studies 39: 197-198.
• CZURDA RUTH, B. 1989. “Zu den Römischen Glasern auf den Hanghausern von Ephesus”, Kölner jahrbuch für Vor und Fruhgeschicte 22, Seite 2: 129-140.
• CZURDA RUTH, B. 2005. “Glas aus Ephesos: Hanghaus 1 und eine Werkstatte des 6. Jahrhunderts n.Chr. auf der Agora,”Annales de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre, V. 16, London: 158-161.
• ÇAKMAKLI, Ö. D. 2012. Karia Bölgesi Roma Dönemi Cam Kap Tipolojisi (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara.
• ÇAKMAKLI, Ö. D. 2014. “Roman and Byzantine Glass Workshop in Caria / Karia Bölgesi Roma ve Bizans Dönemi Cam Atölyeleri”, Anadolu/Anatolia 40: 131-141.
• ÇAKMAKLI, Ö. D. 2016. “Labraunda’nın Yeni Bilmecesi: Su Kompleksi Kazıları–2013-2015 Kazı Sezonu Değerlendirmesi”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 5/3: 15-25.
• ÇAKMAKLI, Ö. D. 2017. “Zeus Labraundos Kutsal Alanı Su Kompleksi Kazıları Cam Buluntuları”, Seleucia 7: 77-94.
• CHARLESTON, R. J. 1978. “Glass Furnaces Through The Ages”, Journal of Glass Studies 20: 9-33.
• DANKOFF, R./KAHRAMAN, S./DAĞLI, Y. 2006. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. 1.Kitap. İstanbul.
• DANIK, E. 2001. Ortaçağ’da Harput. Ankara.
• D’ANDRIA, F. 2001. “Hierapolis of Phrygia: Its Evolution in Hellenistic and Roman Times”, Urbanism in Western Asia Minor. New Studies on Aphrodisias, Ephesos, Hierapolis, Pergamon, Perge and Xanthos (Ed. D. Parrish). Portsmouth: 97-115.
• D’ANDRIA, F. 2003. Hierapolis of Phrygia (Pamukkale): An Archaeological Guide. İstanbul.
• DARDENİZ, G. 2016. “Cam Üretmek ve/veya Cam İşlemek: Anadolu’da Geç Tunç Çağı Verilerinin Bilimsel ve Arkeolojik Olarak Gözden Geçirilmesi”, 31. Arkeometri Sonuçları Toplantısı. Cilt.1. Ankara: 147-158.
• DUSINBERRE, E. R. M. 2003. Aspects of Empire in Achaemenid Sardis. Cambridge.
• ERİM, T. K. 1995. Aphrodisias. İstanbul.
• ERİM, K.T./REYNOLDS, J.M. 1973. “The Aphrodisias Copy of Diocletian’s Edict on Maximum Prices”, Journal of Roman Studies 63: 99-110.
• ERTEN, E. 2002. “Glass in Hittites”, V. İnternational Gongress of Hittitology. Çorum: 319-329.
• FINDIK, E. F. 2013. “2012 yılı Efes, Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Kazıları Depo Çalışmalarından İlk Gözlemler, Yeni Bir Keşif: Ayasuluk’ta Cam Atölyesi”, Selevcia Ad Calycadnum 2013/3: 37-41.
• GENÇLER, Ç. 2000. “Hieropolis Camları”, Lykos Vadisi Türk ArastırmalarıRicerche Archeolgiche Turche Nella Valle Del Lykos. Ankara: 217-288.
• GENÇLER, G. Ç. 2009. Elaiussa Sebaste Antik Yerleşimi Cam Buluntuları (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara.
• GREENEWALT, C. H. 1987. “Sardis: Archaeological Research in 1986”, 9. Kazı Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 41-58.
• GREENEWALT, C. H., CAHILL, N. D., DEDEOǦLU, H., HERRMANN, P. 1990. “The Sardis Campaign of 1986”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research. Supplementary Studies No.26, Preliminary Reports of ASOR-Sponsored Excavations. 1983-87: 137-177.
• GROSE, D. F. 1989. The Toledo Museum of Art. Early Ancient Glass. New York.
• HAYES, J. W. 1992. Excavations Saraçhane in İstanbul. Vol. II. Princeton.
• HENDERSON, J./MUNDELL M. M. 1995. “Glass at Medieval Constantinople, Preliminary Scientific Evidence”, Constantinople and its Hinderland, (Eds. C. Mango/G. Dagron with the asistance of Geoffrey Greatrex). Cambridge.
• HÖPKEN, C./ÇAKMAKLI, Ö. 2015. Fragile Splendour: Glass in the Medusa Collection in Gaziantep-Narin Pırıltı: Gaziantep Medusa Cam Koleksiyonu. Bonn.
• HOFF, M./CAN, B./TOWNSEND, R./ERDOĞMUŞ, E./ HOWE, T. 2014. “The Antiochia Ad Cragum Archaeological Research Project: 2014 Season”, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı-3. Erzurum: 581-594.
• İDİL, V./KADIOĞLU, M., 2008. “2007 Yılı Nysa Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı-3. Ankara: 502–515.
• İDİL, V./KADIOĞLU, M./BECKMANN, M/ÖZBİLSERİN, C./TAMSÜ-POLAT, R. 2009. “2008 Yılı Nysa Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 502–515.
• JACKSON, C.M./PAUL T.NICHOLSON / GNEISINGER, W. 1998. “Tell-el Amarna: An Intergrated Approach”, Journal of Glass Studies 40: 11-23.
• KAVAZ, B. 2011. Tralleis Cam Fırınlarının Geleneksel Cam Fırınları İle Karşılaştırılması (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum.
• KEIL, J./ WILHELM, A. 1931. “Denkmäler aus dem Rauhen Kilikien”, Monumenta Asiae Minoris Antique-3. Manchester: 44-89.
• KLEIN, D/LLOYD, W. 1989. The History of Glass. New York.
• KORFMANN, M. 1991. “Troia Çalışmaları 1989-1990”, 13. Kazı Sonuçları Toplantısı-1. Ankara: 423-447.
• KRINZINGER, F. 2001. Das Hanghaus 2 von Ephesos. Studien zu Baugeschicte und Chronologie, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. Wien.
• KSENOPHON Hellenica. Eng. Trans. by CL. Bronwnson&Todd, I-III. London (1961).
• LAZAR, I. 2005. “An Oil Lamp Depicting a Roman Glass Furnace - A New Find from Slovenia”, In Instrumentum 22. Slovenia: 17-19.
• LAZAR, I. 2006. “An Oil Lamp from Slovenia Depicting a Roman Glass Furmace”, Vjesnik APD. Split: 227-235.
• LIGHTFOOT, C. S. 1989. Afyon Müzesi Cam Eserler Koleksiyonu. A Catalog of Glass Vessels in Afyon Museum. BAR International Series 530. Oxford.
• LIGHTFOOT, C. S. 2005. Glass Finds at Amorium, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 59: 173-181.
• MATSUMARA, K. 2015. “Analysis of Glass Artifacts Found in 16th Century BC Layer from Büklükale, Turkey. The Oldest Glass Vessel in the Near East”, 20e Congres de l’Association Internationale Pour l’Histoire du Verre, Fribourg-Swiss. (Presentation abstract).
• MERİÇ, R./ERSOY, A. 1995. “1994 Yılı Metropolis Kazı Çalışmaları”, 17. Kazı Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 37-46.
• MERİÇ, R./ÖZ, A. K./EKİN, A. 1999. “Metropolis 1998 Yılı Kazı Raporu”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 227-236.
• NEWTON, R./DAVISON S. 1989. Conservation of Glass. Great Britain.
• NICHOLSON, P. T. 1995. “Glassmaking and Glassworking at Amarna: Some New Work”, Journal of Glass Studies 37: 11-19.
• ÖĞÜN, B./ IŞIK, C./DİLER, A./ÖZER, O./SCHMALTZ, B./ MAREK, C./DOYRAN, M. 2002. Kaunos. Kbid. 35 Yılın Araştırma Sonuçları (1966- 2001). İzmir.
• OLCAY, Y. 1998. “Cam Sanatı Tarihi İçinde Bizans Döneminin Yeri”, Anadolu Sanat 8: 145-166.
• OPPENHEIM, A. L./BRILL, R. H./BARAG, D./VON SALDERN, A. 1970. Glass and Glassmaking in Ancient Mesopotamia. New York.
• OSTEN, VON DER, H. 1937. The Alişar Höyük Seasons of 1930-1932. Part II. Chicago.
• ÖNDER, M. 1994. “Sardeis’te Bir Yüzüktaşı Atölyesi’’, Arkeoloji Dergisi II: 123-127.
• ÖZKUL-FINDIK, N. 2007. Son Dönem Osmanlı Cam İmalatı Sektörünün Oluşumu ve Avrupa Etkisi. Dini Araştırmalar. Cilt 10: 163-189.
• REHREN, T./SPENCER, L./TRIANTAFYLLIDIS, P. 2003. “The Primary Production of Glass at Hellenistic Rhodes”, Annales du 16e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre, London: 39-44.
• ROGERS, M. 1983. “Glass in Ottoman Turkey”, İstanbuler Mitteilungen 33: 239-267.
• ROSE, C. B. 1992. “The 1991 Post-Bronze Age Excavations at Troy”, Studia Troica 2: 43-60.
• ROSE, C. B. 2013. The Archaeology of Greek and Roman Troy. Pennsylvania.
• SCHERRER, P./TRİNKL, E. 2006. Die Tetragonos Agora in Ephesos: Grabungsergebnisse von archaischer bis in byzantinische Zeit: ein Überblick: Befunde und Funde klassischer Zeit. Wien: 149-169.
• SEVİN, V. 2001. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası. Ankara.
• SEVİN,V./ARSLAN–SEVIN,N./KALSEN, H. 2011. “Harput İç Kale Osmanlı Mahalle Kazısı 2008 yılı Çalışmaları”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı-1. Ankara: 373-392.
• SHORTLAND, A. J. 2000. “The Number, Extent and Distribution of the Vitreous Materials Workshops at Amarna”, Oxford Journal of Archaeology 19/2: 115-134.
• STAGGS, H. J. 2014. Roman Baths at Antiochia Ad Cragum: A Preliminary Evaluation of Bath Architecture as Social Signals in the Ancient Mediterranean World (Nebraska Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Nebraska.
• ŞİMŞEK, C. 1999. “Antik Dönemde Çürüksu (Lycos) Vadisi’nde Kültürel ve Ekonomik Yaşam”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 92: 2-9.
• ŞİMŞEK, C. 2007. “2006 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazıları”, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı-3. Ankara: 99-102.
• ŞİMŞEK, C. 2008. “2007 yılı Laodikeia Antik Kenti Kazıları”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 409-436.
• SMİRNİOU, M./REHREN, T. 2011. Direct Evidence of Primary Glass Production in Late Bronze Age Amarna, Egypt. Archaeometry 53/1: 58-8.
• STERN, E. M. 1985. “Ancient and Medieval Glass from the Necropolis Church at Anemurium”, Annales de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre. Liege: 35-64.
• STERN, E. M. 1989. “The Production of Glass Vessels in Roman Cilicia”, Kölner Jahrbuch für Frühgeschichte 22: 122-128.
• STRABON Geographika (The Geography of Strabo). With an Eng. Trans. by H.L. Jones I-VIII. London (1917)
• TAŞTEMÜR, E. 2013. M.Ö. 7.Yüzyıldan 4. Yüzyıla Cam Kaseler (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul.
• TAŞTEMÜR, E. 2016. “İç Kalıp Teknikli Cam Eserler ve Çanakkale Müzesi Örnekleri”, Colloquium Anatolicum 15: 170-195.
• TAŞTEMÜR, E. 2017. “Arkeolojik Veriler Işığında Camın Tarihsel Süreci”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/13: 67-91.
• TAŞTEMÜR, E. 2017. “Harput İç Kale Kazısı Cam Fırınlarına Ait İlk Gözlemler”, Süleyman Demirel Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 41: 69-89.
• TEK, A. T. 2005. “Antik Dönemde Anadolu’da Cam Üretimi”, Seres 5. Eskişehir: 108-123.
• TEK, A. T. 2008. “Arykanda’da Bulunan Antik Cam Eserlere Genel Bir Bakış”, Seres 7: 153-168.
• TEZEL, Y. 1994. Metropolis Kazılarında Ele Geçen Cam Eserler (Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı Yayınlanmamış Lisans Tezi). İzmir.
• UHLİR, K./MELCHER, M./CZURDA-RUTH, B./ KRİNZİNGER, F. 2006. “Scientific Investigations on Ancient Glasses from Hanghaus I in Ephesos/Turkey using SEM/EDX and µ-XRF”, Proceedings of 36th International Symposium on Archaeometry. Quebec: 1-6.
• VEERLE, L./DEGRYSE, P./WAELKENS, M. 2007a. “Evidence for Anatolian Glassworking in Antiquity: The Case of Sagalassos (Southwestern Turkey)”, Journal of Glass Studies 49: 39-46.
• VEERLE, L./DEGRYSE, P./WAELKENS, M. 2007b. “A Ceramic Tool for the Glass-Blower”, Oxford Journal of Archaeology 26/2: 193-200.
• VON SALDERN, A. 1980. Ancient and Byzantine Glass from Sardis. Cambridge.
• WEFERS, S./MANGARTZ, F. 2011. “Ephesos Bizans Dönemi Atölyeleri”, Bizans Döneminde Ephesos (Eds. Falko Daim / Sabine Ladstätter). İstanbul: 213-228.
• YARAŞ, A. 1999. “Bergama’da İkinci Antik Sağlık Merkezi: Allianoi”, Yapı Aylık Kültür Sanat ve Mimarlık Dergisi 217: 35-37.
• YARAŞ, A. 2002. “2001 Yılı Allianoi Kazısı”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 373-384.
• YARAŞ, A. 2003. “Allianoi Geç Antik Çağ Seramik Fırınları”, III. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı. International Eskişehir Terra Cotta Symposium Proceedings Book. Eskişehir: 404-410.
• YARAŞ, A. 2010. “Late Antique Glass from Allianoi (Aiolis)’’, Late Antique / Early Byzantine Glass in the Eastern Mediterranean. Colloqvia Anatolica et Aegaea - Acta congressus communis omnium gentium Smyrnae II. İzmir: 111-112.
• YAYLALI, A. 2008. “2007 yılı Tralleis Antik Kenti Kazı Çalışmaları”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı-3. Ankara: 17-40.
• ZABRANA, L./LADSTAETTER, S. 2012. “Efes. İmparatorların Kenti”, Aktüel Arkeoloji. Sayı:28. İstanbul: 73-93.
• URL 1 http://testsite.kultur.gov.tr/TR,171077/ metropolis39te-cam-uretim-firini-bulundu.html
• URL 2 http://www.dtcf.ankara.edu.tr/nysa-antik-kenti/