ERZEN (GARZAN) BÖLGESİ’NDEKİ (SİİRT) TARİHİ YERLEŞMELERİN MEKÂNSAL DAĞILIMI VE YOK OLMALARINDA ETKİLİ OLAN DOĞAL VE BEŞERİ FAKTÖRLER

Year 2024, Issue: 35, 93 - 118, 30.12.2024

Murat Sunkar , Vedat Avci , İbrahim Polat , Ahmet Uysal

https://doi.org/10.22520/tubaar.1563671

Abstract

Anadolu’da konumu nedeniyle farklı medeniyetlere ev sahipliği yapan çok sayıda tarihi yerleşme bulunmaktadır. Bu tarihi yerleşmelerin bazıları günümüze kadar varlığını devam ettirmiş, bazıları ise doğal ve beşerî faktörlere bağlı olarak yok olmuştur. Anadolu’daki tarihi yerleşmelerin yoğun olarak bulunduğu alanlardan biri de Erzen (Garzan) Bölgesi’dir. Erzen Bölgesi, Batman ile Siirt arasında çok sayıda tarihi yerleşmenin bulunduğu alana karşılık gelmektedir. Bu alandaki tarihi yerleşmeler Yanarsu Çayı Vadisi ile Garzan Ovası güneyi ve kuzeyinde yer almaktadır. Bu çalışmada, Erzen Bölgesi’ndeki tarihi yerleşmelerin mekânsal dağılımı ile yerleşmelerin terkedilmesinde etkili olan faktörlerin incelenmesi amaçlanmıştır. Amaçlanmış, literatür ve arazi gözlemlerine göre Erzen Bölgesi’ndeki tarihi yerleşmelerin terk edilmesinde etkili olan doğal ve beşerî faktörler belirlenmiştir. Yerleşmelerin terk edilmesinde etkili olan doğal faktörler jeolojik, jeomorfolojik, meteorolojik-klimatolojik ve hidrografik faktörlerdir. Bölgede yaşanan büyük depremlerin yerleşmeleri etkilediği bilinmektedir. Bu faktörlerin dışında, tarihi yerleşmelerin su kaynaklarına yakın olması, klimatolojik ve hidrografik şartlardaki değişimin daha fazla etkili olduğunu göstermektedir. Bölgede yaşanan savaş ve istilalar, sürdürülen tarımsal faaliyetler ile ulaşım hatlarındaki değişmeler, tarihi yerleşmeleri olumsuz etkileyen beşerî faktörleri oluşturmaktadır. Kültürel miras açısından önemli olan tarihi yerleşme alanlarının tespiti ve korunması amacıyla bu araştırmanın alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Keywords

Tarihi Yerleşmeler, Erzen(Garzan) Bölgesi, Garzan Ovası, Yanarsu Çayı, Siirt

Project Number

Fırat Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi FÜBAP İSB. 15.02. Nolu Proje

Thanks

Bu çalışma, Fırat Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi FÜBAP İSB. 15.02. Nolu Proje kapsamında yapılan çalışmalara göre hazırlanmıştır

THE SPATIAL DISTRIBUTION OF HISTORICAL SETTLEMENTS IN THE ERZEN (GARZAN) REGION (SİİRT PROVINCE) AND THE NATURAL AND HUMAN FACTORS CONTRIBUTING TO THEIR DISAPPEARANCE

Abstract

Due to its geographical position, Anatolia is home to numerous historical settlements that have hosted various civilizations. While some of these historical settlements have survived to the present day, others have disappeared due to natural and human factors. One of these areas in Anatolia with a high concentration of historical settlements is the Erzen (Garzan) Region, the area between Batman and Siirt provinces, where many historical settlements are located. These settlements are found in the Yanarsu Stream Valley and to the south and north of the Garzan Plain. This study aims to examine the spatial distribution of historical settlements in the Erzen Region and the factors that contributed to their abandonment. Based on literature and field observations, the natural and human factors influencing the abandonment of historical settlements in the Erzen Region have been identified. The natural factors impacting the abandonment of settlements include geological, geomorphological, meteorological-climatological, and hydrographic factors. It is known that major earthquakes in the region have affected the settlements. Apart from this, the proximity of historical settlements to water sources indicates that changes in climatic and hydrographic conditions have had a significant impact. Wars and invasions, agricultural activities, and changes in transportation routes constitute the human factors that have adversely affected these historical settlements. This research is deemed necessary to identify and protect historical settlement areas significant for cultural heritage.

Keywords

Historical Settlements, Erzen (Garzan) Region, Garzan Plain, Yanarsu Stream, Siirt

Project Number

Fırat Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi FÜBAP İSB. 15.02. Nolu Proje

References

• Algaze, G., Breuninger, R., Lightfoot, C., ve Rosenberg, M. (1991). The Tigris-Euphrates archaeological reconnaissance project: A preliminary report of the 1989-1990 seasons. Anatolica, 17, 175-240.
• Benedict, P. (1980). Güneydoğu Anadolu Yüzey Araştırması. H. Çambel ve R. J. Braidwood (Ed.), Güneydoğu Anadolu Tarih öncesi Araştırmaları I (s. 107-149) içinde. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 2585.
• Boran, A., Tüfekçioğlu, A., Erdal, Z., ve Yıldız, İ. (2004). Siirt ve İlçelerindeki 2002 Yılı Yüzey Araştırması (Kurtalan). [Sözlü Bildiri]. 25. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, 26 - 31 Mayıs 2003, C.1, Ankara, 2004, 33-42.
• Boran, A. (2005). Ilısu Baraj Gölü Altında Kalacak Siirt’teki Kültür Varlıkları -I. [Sözlü Bildiri]. IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Erzurum, 2006, 111-120.
• Boran, A., Tüfekçioğlu, A., ve Erdal, Z. (2006). “Siirt ve Batman İlleri ile İlçelerindeki Ortaçağ ve Sonrasına Ait 2004 Yılı Yüzey Araştırmaları. [Sözlü Bildiri]. 27. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, 30 Mayıs-3 Haziran 2005, C.1, 2006, Ankara, 191-204.
• Boran, A. (2006a). Siirt ve Batman İlleri ile ilçeleri 2005 Yılı Yüzey Araştırması. [Sözlü Bildiri]. X. Ortaçağ – Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 03-06 Mayıs 2006, “Prof. Dr. H. Örçün Barıştay’a Armağan”, Ankara, 2009, 125-140.
• Boran, A. (2006b). Tarihi Erzen Şehri ve Kalesi. [Sözlü Bildiri]. VII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, 06–08 Nisan 2003, İstanbul, 53-56
• Cantay, G. G. (2008, Nisan 15-17). Erzen/Arzen Örenyeri Buluntularının Değerlendirilmesi. [Sözlü Bildiri]. I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarih ve Kültürü Sempozyumu Batman Valiliği, Bildiriler Kitabı, 1, Batman, 277-289.
• Çambel, H., ve Braidwood, J. R. (1980). Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları I. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 2585.
• Çevik, A. (2008). Yukarı Dicle Havzasında Yeni Bir Ortaçağ Başkenti: Erzen. [Sözlü Bildiri]. I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarih ve Kültürü Sempozyumu Batman Valiliği, 15-17 Nisan 2008, Bildiriler Kitabı, Cilt:I, 241-256.
• Diamond, J. (2016). Tüfek, Mikrop ve Çelik (26. bs). TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, TÜBİTAK.
• Emre, Ö., Duman, T. Y., Özalp, S., Elmacı, H., Olgun, Ş., ve Şaroğlu, F. (2013). Açıklamalı Türkiye Diri Fay Haritası. Ölçek 1:1.250.000,Özel Yayın Serisi-30 [Map]. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü.
• Erim Özdoğan, A. (2010). Batman-Beşiri: Sumaki Höyük. Atlas Dergisi, 203.
• Erim Özdoğan, A., ve Sarıaltun, S. (2011). Ilısu Baraj Alanı Garzan Vadisi ve Batman Çayı Çevresi Kültür Envanteri. İçinde Ilısu ve Karkamış baraj gölleri altında kalacak arkeolojik ve kültür varlıklarını kurtarma projesi 2002 yılı çalışmaları (1-2, s. 945-1146). Ortadoğu Teknik Üniversitesi Tarihsel Çevre Değerlerini Araştırma ve Uygulama Merkezi (ODTÜ-TAÇDAM).
• Erim Özdoğan, A., ve Gündüzalp, S. (2018). Çemialo Sırtı Batman-Beşiri-Yazıhan Köyü. Ilısu Barajı Projesi Kurtarma Kazıları. Batman Müzesi.201-239.
• Erinç, S. (1980). Kültürel Çevrebilim Açısından Güneydoğu Anadolu. H. Çambel ve R. J. Braidwood) Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları I (s. 65-72) içinde. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 2585.
• Erinç, S. (1993). Türkiye Fiziki Coğrafyasının Ana Çizgileri. İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülteni, 10(10), 1-10.
• Harmankaya, S., ve Tanındı, O. (1996). TAY-Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-1: Paleolitik/Epipaleolitik (1-1). Ege Yayınları.
• Işık, E. (2012). Siirt İli’nin Deprem Tehlikesi. Dicle Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 1(1), 29-38.
• Karadoğan, S. (2018). Garzan Havzasında jeomorfolojik peyzaj ve etkileri. Researcher, 6(2), 237-271.
• Kozbe, G., Karadoğan, S., ve Güngör, A. (2016). Batman il sınırları içinde kalan Ilısu Barajı etkileşim alanına dair jeomorfolojik ve arkeolojik tespitler. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Müzeler Genel Müdürlüğü 38. Kazı Sonuçları Toplantısı. 23-27 Mayıs 2016 Edirne. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları No: 3490-1. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları No: 175-1. 1. Cilt. Sayfa: 389-406
• Pulhan, G., ve Blaylock, S. R. (2013). New Excavations at the Late Bronze Age and iron Age Site of Gre Amer on the Garzan River, Batman Province. Ancient Near Eastern studies/Supplement, 42.393-419. https://ixtheo.de/Record/1650581491
• Pulhan, G., ve Blaylock, S. R. (2018). Garzan Vadisi’nde üç binyıl: Batman, Gre Amer Höyük kurtarma kazıları, Ilısu Barajı Projesi Kurtarma Kazıları. Batman Müzesi.111-192 s.
• Sarıaltun, S. (2021). Arkeolojik yerleşim yerleri ile jeomorfoloji arasındaki etkileşim: Aşağı Garzan Havzası örneği. Türk Coğrafya Dergisi, 77, 195-210. https://doi.org/10.17211/tcd.942857
• Sarıaltun, S. (2023). Sumaki Höyük Neolitik Dönem Mimarisi: Mimari Plan, Yapı Malzemeleri ve Yerleşim Stratejisindeki Farklılaşmayı Anlamak. Arkeoloji Dergisi, 2(31), 1-22.
• Sunkar, M., Polat, İ., ve Avci, V. (2015). Erzen (Garzan) Bölgesi’nde (Siirt) Uydu Görüntüleri Analizleri ile Tarihi Yerleşme Alanlarının Belirlenmesi ve Bu Yerleşmelerin Tahrip Olmasında Beşeri Faktörlerin Etkileri. [Sözlü Bildiri]. Coğrafyacılar Derneği Uluslararası Kongresi, 21-23 Mayıs 2015, Ankara.
• Sunkar, M. (2017). Erzen (Garzan) Bölgesi’nde (Siirt) Uydu Görüntüleri Analizleri İle Tarihi Yerleşme Alanlarının Belirlenmesi ve Bu Yerleşmelerin Tahrip Olmasında Doğal ve Beşeri Faktörlerin Etkisi (Bilimsel Araştırma Projesi İSBF.15.02; s. 149). Fırat Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi (FÜBAP).
• Tanındı, O., Dilsiz, A., Uygun, D., Sert, G., Mutlu, S., Akkaplan, L., Avcı, T., Aydemir, S., Baş, G., Biber, M., Cennet, A. B., Gülsöken, S., Gürkan, S., Ivgın, İ., Kandal, P., Kaya, K., Kurt, Ö., Lafçı, E., Parlak, Ö., Uygun, D., Üney, N., Yayla, K. (2004). Türkiye Arkeolojik Tahribat Raporu 2003 – Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgeleri. TAY Projesi - Bilimsel Raporlar Dizisi 14/TU, ISBN 975-6637-13-7.
• Taylor, J. G. (1865). Travels in Kurdistan, with Notices of the Sources of the Eastern and Western Tigris, and Ancient Ruins in Their Neighbourhood. The Journal of the Royal Geographical Society of London, 35, 21-58.
• Tekin, O. (2014). Gre Amer Höyüğü Kazısından Armenia Kralı 2.Artavazdes’in Sikkesi. Toplumsal Tarih, 243, 40-42.
• Tezcan, M. (2007). Arzan (Tiğranakerta ?) Şehrinin İslam Hakimiyeti Dönemine Kadarki Tarihçesi Hakkında. Arzan (Tiğranakerta ?) Şehrinin İslam Hakimiyeti Dönemine Kadarki Tarihçesi Hakkında. [Sözlü Bildiri]. Uluslararası Siirt Sempozyumu, 19-21 Eylül Siirt 2006.
• Tunçdilek, N. (1986). Türkiyeʼde yerleşmenin evrimi. İstanbul Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Yayınları. No:3367.
• Yaka, R., Birand, A., Yılmaz, Y., Caner, C., Açan, S. C., Gündüzalp, S., Parvizi, P., Erim Özdoğan, A., Togan, İ., ve Somel, M. (2018). Archaeogenetics of Late Iron Age Çemialo Sırtı, Batman: Investigating maternal genetic continuity in north Mesopotamia since the Neolithic. American Journal of Physical Anthropology, 166(1), 196-207. https://doi.org/10.1002/ajpa.23423
• Akşam e-gazete (2012). http://www.aksam.com.tr/kultur-sanat/gre-amer-hoyugunde-3-bin-yillik-buluntular--45090h/haber-145090
• Arkeolojihaber (2017). http://arkeolojihaber.net/tag/gre-amer-hoyugu/
• DSİ (2017). http://rasatlar.dsi.gov.tr/
• TAY Project (2023). http://www.tayproject.org/veritab.html
• USGS (2024, 18 Temmuz). https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/search/.