Türkiye Türkçesi Sözlüğünde Çatı Eklerinin Kullanımına Art ve Eş Zamanlı Toplu Bir Bakış

Year 2013, Number: 34, 149 - 178, 01.08.2013

Mehmet Hazar

Abstract

Voice suffixes are not used with all the verbs. In the article, the voice suffixes are viewed generally on the basis of ‘a’ item in the TDK Dictionary. Included words are assessed by showing separately. For istance, passivity is never used in the verbs made form included words. The list is prepared on the basis of functional voice suffixes. Nonfunctional voice suffixes are studied simultaneously and non-arteriorly. In order not to ruin the smoothness of expression, the explanations and etymologies are shown in the foot note. The words are divided into two groups, such as the borrowed ones and Turkish ones. The words with more than are? suffix are classified. After the examples, the suffixes are written in bold. The number of examples and suffixes are shown in parenthesis. Etymology of the words which are necessary is given and morpho-phonology of the suffixes is also given. The examples are put in numbers and are evaluated. It has been found that the passive suffixes are the half size of the active suffixes

Keywords

Voice suffixes, cooperative, passivity, reflexive, causative, diacronic, syncronic, etymolog

Türkiye Türkçesi Sözlüğünde Çatı Eklerinin Kullanımına Art ve Eş Zamanlı Toplu Bir Bakış

Abstract

Çatı ekleri bütün fiillerin üzerine gelmemektedir. Bu makalede TDK sözlüğünün ‘a’ maddesi esas alınarak çatı eklerine toplu olarak bakıldı. Alınma kelimeler ayrıca gösterilerek değerlendirildi. Mesela alınma isimlerden yapılan fiillerde edilgenliğin hiç kullanılmadığı görüldü. İşlek çatı ekleri esas alınarak bir liste yapıldı. Listede yazılan örneklerde italik olanların tek başına kullanımı yoktur. İncelemede işlek olmayan çatı ekleri art ve eş zamanlı olarak irdelendi. Anlatımın akıcılığını bozmamak için açıklamalar ve köken bilgileri dip notlarda verildi. Çatı ekleri, tablodaki satırlarda fiiller esas alınarak altı sütun hâlinde gösterildi. Kelimeler alınma ve Türkçe kelimeler diye ikiye ayrıldı. Katmerli yapılar sınıflandırıldı. Örneklerden sonra ekler koyu punto ile yazıldı. Örneklerin ve eklerin sayıları parantez içerisinde gösterildi. Gerekli görülen kelimelerin köken bilgileri irdelenirken eklerin de morfo-fonolojisi verildi. Örnekler sayılara dökülerek sonuçta değerlendirildi. Edilgenlik eklerinin yaklaşık olarak ettirgenlik eklerinin yarısı kadar olduğu görüldü

Keywords

Çatı ekleri, işteşlik, edilgenlik, dönüşlülük, ettirgenlik, art zamanlı, eş zamanlı, köken bilgisi

References

• AKALIN, Şükrü Halûk (1993), “+lA- Ekinin Çatı Ekleriyle Kullanılışı Konusundaki Görüşler ve Ekin Yabancı Kaynaklı Kelimelere Getirilişi Üzerine”, Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı, 22-23 Ekim 1993, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 92-105.
• AKINCI, Nesrin (2007), Türkçe Sözlükteki Fiillerin Sınıflandırılması ve Gövde Eklerinin İşlevsel Tasnifi, Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• ATALAY, Besim (1941), Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme, Matbaa-i Ebüziyya, İstanbul.
• BAASANJAV, Terbish (2006), Türkiye Türkçesi ve Halha Moğolcasında Çatı, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• BANGUOĞLU, Tahsin (2004), Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,
• BAŞDAŞ, Cahit (2006), “Türkçede Üçüncü Grup (Ara) Ekler”, I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, 26-27 Eylül 2006, Bilkent Üniversitesi, Ankara , 1-6 s.
• BAYRAK, Müzekkâ (2008), “Masallar” Adlı Metin Esasında Başkurt Türkçesinde Fiil, Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
• BAYTURSINOV, A. (1992), “Til Tağılımı”, Ana Tili, Almatı, s. 275 s.
• BOZKAPLAN, Şerif Ali (2007), “Divanu Lügati’t-Türk’te +LA-”, Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, C. 2. s. 109-120.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007), Ötüken Türkçe Sözlük 1, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• DELİCE, H. İbrahim (2002), “Yüklem Olarak Türkçede Fiil”, Sosyal Bilimler Dergisi, C. 26, s. 185-212.
• DELİCE, H. İbrahim (2009), “[-t- + -tIr-] Yapısındaki Fiillerde -t- İle –tIr- Eklerinin Bulunuşu ve -t- Nin İlave Ses Olarak Kullanımı”. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, C. 4. s. 159-165.
• DEMİRCAN, Ömer (2003), Türk Dilinde Çatı, Papatya Yayınları, İstanbul.
• DENY, Jean (1941), Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), (Tercüme: Ali Ulvi Elöve), Maarif Matbaası, İstanbul.
• Derleme Sözlüğü I A (1993), (2. baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları Sayı: 211/1.
• ERCİLASUN, B. Ahmet (1984), Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Gazi Üniversitesi Basın-Yayın Yüksekokulu Basımevi, Ankara.
• ERGİN, Muharrem (1997), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul.
• ERTÜRKSOY, Arparslan (2005), Türkiye Türkçesinde Cümlede Özne, Yüksek Lisans Tezi, Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon.
• GABAİN, A. Von (1998), Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• GÖKYAY, Orhan Şaik (2000), Dedem Korkudun Kitabı, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü A-N, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• GÜLSEVİN, Gürer (1998), “Çatı Ekleri Üzerinde Kullanılabilen Ekler”, İlmî Araştırmalar (Dil, Edebiyat ve Tarih İncelemeleri), s.125-146.
• GÜLSEVİN, Gürer ve Boz, Erdoğan (2010). Eski Anadolu Türkçesi, (2. baskı), Gazi Kitabevi, Ankara.
• GÜNŞEN, Ahmet (2006), “Göster- ve Görset- / Górset- Fiillerinin Yapısı Üzerine”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 20, s. 35-49.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1991), Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• İGCİ, Alpay (2011), “Balkan Ağızlarında Farklı Bir Fiil Çatısı”. Turkish Studies. Volume 6/1 Winter p. 1257-1268.
• İLKER, Ayşe (1997), Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• KARADOĞAN, Ahmet (2008), “Türkiye Türkçesinde Bir Sıfat-fiil Eki”, Bilig, Sayı: 46. s. 57-66.
• KARADOĞAN, Ahmet (2009), Türkiye Türkçesinde Kılınış, Divan Kitap, Ankara.
• KERİMOĞLU, Caner (2009), “Türkiye Türkçesinde Ettirgenlik”, Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, C. 4. s. 1734-1745.
• KİRİŞÇİOĞLU, M. Fatih (2006), “Saha (Yakut) Türkçesinden Hareketle Türk Etimolojik Sözlüğüne Bir Katkı”, 1. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, Çeşme-İzmir, 9-15 Nisan. 1-6 s.
• KOÇ, Nurettin (1996), Yeni Dilbilgisi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
• KORKMAZ, Zeynep (2003), “Türkiye Türkçesinde Fiil Çatısı Üzerine Görüşler”, Türk Dili Araştırmalar Yıllığı-Belleten 2001/I-II, s. 193-198.
• KÖNİG, Güray (1983), “Türkçede Çatı”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (Özel Sayı), s. 11-26.
• LESSİNG, Ferdinand D. (2003), Moğolca-Türkçe Sözlük 1 A-N, (Çeviren: Günay Karaağaç), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• NAKİPOĞLU, Mine ve Üntak Aslı (2006), “Türkçe’de Eylem Sayısı ve Biçimbirimsel Araştırmaları, s. 129-164. Göre Eylem Sınıfları”, Dilbilim
• ÖZÇELİK, Sadettin ve Erten. Münir (2000), Türkiye Türkçesi Dilbilgisi, Diyarbakır.
• ÖZTÜRK, Rıdvan (1997), Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• ÖZYURT, Özcan ve Köse, Cemal (2007), “Türkçe Metin Tabanlı İnsan- Bilgisayar Etkileşimi (Text Based Human-Computer Interaction in Turkish)”, IEEE 15, Sinyal İşleme ve İletişim Uygulamaları Kurultayı- SIU 2007, Haziran 11-13 2007, Eskişehir, 4 s.
• PARLATIR, İsmail (2009), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, (2. baskı), Yargı Yayınevi, Ankara.
• SARI, Mustafa (2000), “Türkiye Türkçesinde Sözcük Türlerinin Eşzamanlı Değişikliğe Uğraması”, Türkoloji, Dil ve Edebiyat Derneği Yayınları, C. XIX, Sayı: I, s. 229-238.
• SARIKAYA, Bekir (2008), “Acaibü Mahlukat’ın Fiil Varlığı”, The Journal of Academic Social Science Studies, Volume 1 Issue 1, s. 25-65.
• TANÇ, Mustafa (2007),“Türk Dilinde Edilgen Çatı Eki -l-’nin Tarihi Türk Lehçelerinde Kimi Fiil Kök ve Gövdelerine Gelişi ve Bunun Kazak. Kırgız Türkçelerindeki Durumu Üzerine”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. VII. Sayı: 2. s. 165-197.
• TDK (2005), Türkçe Sözlük, (10. baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• TEKİN, Şinasi (1992), “Eski Türkçe”, Türk Dünyası El Kitabı İkinci Cilt Dil- Kültür-San’at, (2. baskı), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, s. 69-120.
• TEKİN, Talât (1975), Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara.
• TEKİN, Talât (2003), Orhon Türkçesi Grameri, (Yayımlayan: Mehmet Ölmez, 2. baskı), Türk Dili Araştırmaları Dizisi: 9, İstanbul.
• TİMURTAŞ, Fahri Kadri (1973), Küçük Eski Anadolu Türkçesi Grameri, İstanbul.
• TİMURTAŞ, Fahri Kadri (1994), Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• TUNA, Osman Nedim (1986), “Türkçede Transitive-Causative ‘Geçişli- Ettirgen’ Fiiller ve Bunlarla İlgili Morfoloji ve Öğretim Meselelerinin Çözümü”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXIV-XXV. s. 381-428.
• ÜLKEN, Fatma (1981), “Türkçede Edilgen Çatı Örnekleri Üzerine Bir Araştırma”, Dilbilim Dergisi, Sayı: 6. s. 55-59.
• YILDIZ, Osman (2007), “Dâsitân-ı Sultân Mahmûd Mesnevisi’nde Fiiller”, Sosyal Bilimler Dergisi, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Sayı: 15, Isparta, s. 129-130.
• YILMAZ, Engin (2003), “Türkiye Türkçesinde İkili Çatı Sorunu”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 2001/I-II, , s. 251-2001.
• YILMAZ, Engin (2010), Türkiye Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Pegem Akademi Yayınları, (Genişletilmiş 2. baskı), Ankara.
• YÜCEL, Bilal (1999), “Çağdaş Türkiye Türkçesinde Fiil Çatıları”, Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı, TDK Yayınları, Ankara, s. 156-190.