Kitābu Bulġatu’l-Muştāḳ Fi Luġāti’t-Türk We’l-Ḳifçāḳ Eserinin Kastamonu Nüshasındaki Hapaxlar ve Tek Tanıklı Örnekler Üzerine

Year 2024, Issue: 55, 167 - 187, 05.06.2024

Musa Salan Mustafa Zengin

Abstract

Memluk Türkçesi, iki dilli sözlük-gramer eserlerini ihtiva etmesi ve tarihî Kıpçakçanın kısıtlı varlığını yansıtması açısından tarihî Türkçenin önemli bir dönemini teşkil eder. Kitābu Bulġatu’l-Muştāḳ fi Lugāti’t-Türk we’l-Ḳifçāḳ adlı eser de başlığında “Kıpçak” ibaresini taşıyan yegâne Türkçe eser olup Memluk sahasının önemli sözlük-gramer eserlerinden biridir. Bu eser, yakın zamana kadar tek bir nüsha -Paris nüshası- ile bilinmekteyken Karagözlü ve Salan’ın 2022 yılında yayımladıkları çalışmayla birlikte eserin başka ve içerikçe daha geniş bir nüshası Türkoloji okuruna sunulmuştur. Yazarların beyanına göre -Kastamonu nüshası olarak adlandırdıkları- bu nüshada Paris nüshasında bulunmayan 759 sözcük tespit edilmiştir. Paris nüshasının söz varlığı daha önce Ananiasz Zajączkowski ve Gülhan Al-Türk tarafından tarihî karşılaştırmaya tabi tutulup eserin içerdiği söz varlığı doğrulanmıştır. Bununla birlikte Karagözlü ve Salan’ın çalışmasında sistemli bir tarihî karşılaştırma bulunmamaktadır. Bu çalışmada Paris nüshasında bulunmayan sözcükler kapsamında hapax legomenon (tek örnek) durumunda olan 46 sözcük ve bu eserden önce hapax durumunda olan 22 sözcüğün Kastamonu nüshasındaki varyantları ele ele alınıp bu sözcüklerle ilgi etimolojik ve leksikolojik yorumlamalar yapılmıştır.

Keywords

Memluk Kıpçakçası, Hapax Legomenon, tek örnek, Moğolca alıntılar, Bulġatu’l-Muştāḳ Fi Luġāti’t-Türk We’l-Ḳifçāḳ, Etimoloji, Tarihsel Dil Bilimi, Söz Varlığı

On The Hapaxes and Rarely Attested Words in the Kastamonu Copy of Ki̇tābu Bulġatu'l-Muştāḳ Fi̇ Luġāti̇'t-Türk We'l-Ḳi̇fçāḳ

Abstract

References

• Alimov, Rysbek. “Aşık Oyununda Kemik Yüzlerinin Adlarının Kökeni Üzerine”. International Journal of Volga-Ural and Turkestan Studies, c. 1, no. 2, 2019, ss. 158-76.
• Arat, R. R. Kutadgu Bilig III İndeks. Hazırlayan Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya ve Nuri Yüce. TKAE, 1979.
• Argunşah, Mustafa, ve Galip Güner. Codex Cumanicus. Kesit, 2015.
• Ata, Aysu. Kısasü’l-Enbiya (Peygamber Kıssaları) II Dizin. 1997.
• Atalay, Besim. Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü. 1970.
• Atalay, Besim. Et-tuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye. Türk Dil Kurumu, 1945.
• Blochet, E. Catalogue des manuscrits Turcs de la Bibliothèque Nationale, Tome I. 1932.
• Boeschoten, Hendrik. A dictionary of early middle Turkic. Brill, 2022.
• Borovkov, Aleksandr Konstantinovich. Leksika sredneaziatskogo tefsira. 1963.
• Bussmann, Hadumod, vd. Routledge dictionary of language and linguistics. Routledge, 2006.
• Caferoǧlu, Ahmet. Abu Hayyan, Kitab al-Idrak li-lisan al Atrak. 1931.
• Clauson, Gerard. An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Clarendon Press, 1972.
• Çeneli, İlhan. Kırım Tatarcasında Yapım Ekleri. Türk Dil Kurumu, 1997.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Dili Tarihi: Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla. Akçağ, 2005.
• Ercilasun, Ahmet Bican, ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. 2., c. 1120, Türk Dil Kurumu, 2015.
• Fazılov, E. İ., ve M. T. Ziyayeva. İzıskkannıy Dar Tyurskomu Yazıku (Gramma-tiçeskiy taraktat, XIV v. na arabskom yazıke). Nauka, 1978.
• Haenisch, Erich. Moğolların Gizli Tarihi–Sözlük, Çeviren M. Kaçalin, Türk Dil Kurumu, 2020.
• Houtsma, Martijn Theodoor. Ein turkisch-arabisches Glossar. EJ Brill, 1894.
• İzbudak, Velet. El-idrâk haşiyesi. Türk Dil Kurumu, 1989.
• Kanat, Cüneyt. “Memlûk Devleti’nde Eğlence Kültürü”. Tarih İncelemeleri Dergisi, c. 22, no. 1, 2007, ss. 53-62.
• Karagözlü, Savaş. İbnü Mühennâ Lügati Türkçe Kısmı. Kesit Yayınları, 2018.
• Karagözlü, Savaş. “Kitabu Bulgatu’l-Muştak Fi Lugati’t-Turk Ve’l-Kıfçak’ın Bilinmeyen Bir Nüshası Üzerine.” 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı, 2021, ss. 681-90, https://doi.org/10.26650/PB/AA10AA14.2023.001.046.
• Karagözlü, Savaş, ve Musa Salan. Bulġatu’l-Muştāḳ fi Luġāti’t-Turk ve’l-Ḳifçāḳ Kastamonu nüshası (giriş, inceleme, tıpkıbasım ve transkripsiyon, dizin). Paradigma Akademi, 2022.
• Kasapoğlu Çengel, Hülya. Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Türk Dil Kurumu, 2017.
• Kaymaz, Zeki. “Gelibolulu Mustafa Âlî, Câmi’ul-Buhûr”. Bilge Dergisi, c. 13, ss. 58-64.
• Kaymaz, Zeki. “Kitâb-ı Beylik Nasıl Bir Eserdi”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, no. 55, ss. 149-57.
• Kaymaz, Zeki. “Kitâbu’l İdrâk li-Lisani’l Etrâk Hakkında Bazı Notlar”. Prof. Dr. Tofiq Hacıyev Türklük Biliminde Bir Ömür, Akçağ, 2016, ss. 323-28.
• Kunos, Ignácz. Sejx Sulejman Efendi’s Cagataj-osmanisches Wörterbuch (Şeyh Süleyman Efendi’nin Çağatayca-Osmanlıca Sözlüğü. Budapest, 1902.
• Lessing, Ferdinand D. Mongolian-English Dictionary. University of California Press, 1960.
• Levitskaya, L. S., vd. Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurskih Yazıkov Obşçetyurskie i mejtyurskie leksiçeskie osnovı na bukvı “L”, “M”, “N”, “P”, “S”. Yazı-ki Russkoy Kulturı, 2003.
• Muhammed, Ragıp. “Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lûgati’t-Türkiyye’nin sözlükçülük anlayışı hakkında bir inceleme: Arapça dışındaki sözcüklerle düzenlenen madde başları örneği”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, no. 73 (Haziran), 2022, ss. 7-20.
• Özkan, Sezen. Muḳaddimetü’l-edebʾin Yozgat nüshasında isimler. Giriş-metin-dizin (1a–60a). 2009. Ankara Ü, Yüksek lisans tezi.
• Paçacıoğlu, Burhan. VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. 2006.
• Pavet de Courteille, Abel. El-lügatü’l Nevāiyye ve’l-istişhādātü’l-Çagatāiyye, dictionnaire Turc oriental. 1870.
• Poppe, Nicholas. Mukaddimetü’l-Edeb, Moğolca-Çağatayca Çevirinin Sözlüğü. Çeviren M. Kaçalin. Türk Dil Kurumu, 2017.
• Räsänen, Martti. Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Suomalais-Ugrilainen Seura, 1969.
• Steingass, F. A Comprehensive Persian-English Dictionary (New Printed b.). 1998.
• Tenişev, E. R. Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskih Yazıkov, Leksika. Nauka, 2001.
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı Cilt 1 A-E. Simurg, 2002.
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Cilt 8. TÜBA, 2019.
• Toparlı, Recep. Ed-dürretü’l-mudiyye fi’l-lügati’t-Türkiyye. Türk Dil Kurumu, 2003.
• Toparlı, Recep. Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Türk Dil Kurumu, 2000.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü B. C. II, Türk Dil Kurumu, 1965.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Ek-I. C. XII, Türk Dil Kurumu, 1982.
• Ulutürk, Betül. “Kıpçak Türkçesi Söz Varlığındaki Meyve Vermeyen Ağaç Adları Üzerine Bir İnceleme”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, c. 63, no. 2, 2015, ss. 197-208.
• Ünlü, Suat. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim, 2014.
• Wehr, Hans. A dictionary of modern written Arabic. Spoken Language Services, 1976.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch–Deutsch–Türkisch Eski Uygurcanın El Sözlüğü: Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Universitätsverlag Göttingen, 2021.
• Yavuzarslan, Paşa. “Türk Dilinin Sözcük Tarihi Açısından Önemli Bir Eser Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Lûgati’t-Türkiyye”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, c. 52, no. 2004/1, 2004, ss. 152-62.
• Yıldıran, İbrahim. “Osmanlılarda Atlı Hedef Okçuluğu: Kabak Oyunu”. Anadolu Uygarlıklarında Spor, Spor Yayınevi ve Kitabevi, 2012, ss. 158-69.
• Yüce, Nuri. Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud bin ʿOmar bin Muhmmed bin Ahmed ez-Zamaḫşari, el-Ḫvârizmi Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvârizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. Giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993.
• Zajączkowski, Ananiasz. Vocabulaire arabe-kiptchak de l’époque de l’état mamelouk: Bulġat al-muštāq fī luġat at-Turk wa-l-Qifžāq I-ere partie, Le nom. Państwowe Wydawn, 1958.
• https://tr.m.wikipedia.org/wiki/Rik%C3%A2pdar# (erişim tarihi: 19.04.2024)
• https://en.wikipedia.org/wiki/Hapax_legomenon (erişim tarihi: 16.05.2024)
• https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc93599c (erişim tarihi: 19.04.2024).