ALAŞ AYDINLARINDAN TURAR RISKILOV (1894-1938): HAYATI, FAALİYETLERİ VE FİKİRLERİ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 31 - 62, 24.01.2025

Erdem Yılmaz

https://doi.org/10.59182/tudad.1590227

Öz

Turar Rıskılov, modern anlamda anlaşılmakta olan milliyetçi bir düşünür olmamakla birlikte, Kazakistan’daki ulusal hareketin oluşumunda önemli bir rol oynamıştır. Rıskılov, 20. yüzyılın başlarında Çarlık Rusya'sının baskıcı yönetimi altında Kazak halkının haklarını savunmak ve sosyo-ekonomik kalkınmasını desteklemek için çalışmıştır. Devlet adamı, tarihçi ve ekonomist kimlikleriyle Rıskılov, ulusal bilincin güçlenmesine katkıda bulunan öncü bir figür olmuştur. Rıskılov’un etkisi, ekonomik projelerden eğitim reformlarına kadar geniş bir alanı kapsamaktadır. Türkistan-Sibirya demiryolu (TÜRKSİB) inşasındaki liderliği, Kazakistan’ın ekonomik kalkınmasını ve Sovyetler Birliği ile entegrasyonunu hızlandırmıştır. Bu proje, yerel iş gücünün istihdamını artırmış ve bölgesel ticaretin gelişmesine katkı sağlamıştır. Rıskılov’un diğer önemli çalışmaları arasında, Orta Asya’nın tarımsal ve ekonomik yapısını destekleyen politikalar yer alır; çiftçilere yardım amacıyla yapılan reformlar ve tarımsal kalkınma planları bu kapsamda değerlendirilir. Rıskılov, halk dilinde yazılar kaleme alarak ve halkı eğitici çalışmalar yaparak, yerel kültürel kimliğin korunmasına önem vermiştir. Bu yaklaşımı, Kazak halkının modernleşme sürecinde dilin ve eğitimin rolünü güçlendirmiştir. Bununla birlikte, Rıskılov’un hayatına ve fikirlerine dair yapılan çalışmalar Türkiye Türkçesi kaynaklara dayalı olarak yapılması doğru bilgiyi sınırlı kılmıştır. Bu nitel çalışmanın temel amacı, Rıskılov’un eğitim ve ekonomik alanlardaki girişimlerinin, Kazak toplumunun ulusal bilincini şekillendirmeye nasıl katkı sağladığını araştırmaktır. Bu çalışmada, Turar Rıskulov'un yaşamı ve faaliyetlerinin sosyo-ekonomik etkilerini analiz etmek amacıyla tarihsel analiz yöntemi kullanılacak, birincil ve ikincil kaynakların detaylı incelemesi ve nitel veri analizi gerçekleştirilecektir. Analiz, Turar Rıskulov’un, zor şartlarda büyüyüp liderlik özelliklerini erken yaşta geliştirdiğini ve 1916 ulusal isyanı ile halkının hakları için mücadele eden bir lider olarak ön plana çıktığını göstermektedir. Sovyet yönetiminde gerçekleştirdiği ekonomik projeler, Orta Asya'da kalkınma ve entegrasyonu teşvik etmiş, özellikle TÜRKSİB Demiryolu inşası bölgesel ekonomiyi canlandırmıştır. Bununla birlikte, Rıskulov'un sömürgeci politikalara karşı çıkıp yerel kaynakların kullanımı ve ekonomik bağımsızlık üzerine yaptığı vurgular, onun vizyoner bir lider olduğunu ortaya koymaktadır. Bu bulguların çıkarımları, Turar Rıskulov’un liderliğinin Orta Asya’daki ekonomik ve sosyal yapının şekillenmesinde kritik rol oynadığını ve bu etkinin günümüzde de tartışmalara ışık tuttuğunu göstermektedir. Onun politikalarının, modern kalkınma süreçlerinde yerel kaynakların etkin kullanımı ve bağımsız ekonomik büyüme modellerine duyulan ihtiyacı vurgulayan önemli bir örnek teşkil ettiği anlaşılmaktadır. Rıskulov'un merkezi otoriteye karşı geliştirdiği eleştirel bakış açısı, yerel yönetimlerin güçlendirilmesi ve bölgesel kalkınma politikalarının önemi konusunda bugünkü stratejik düşünceleri etkilemektedir.

Anahtar Kelimeler

Turar Rıskılov, Kazakistan, Türkistan, Milliyetçilik

Kaynakça

• Kazak Parti Arşivi (KPA). (n. d. ). Fon. 141, liste. 1, dosya. 486, 487, 492, 1039 numaralı dosyalar.
• Kazakistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arşivi (KC MDA). (n. d. ). Fon. 44, liste. 1, dosya. 8898, 9014, 9102 numaralı dosyalar.
• Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Arşivi (ÖC CA). (n. d. ). Fon. 60, liste. 1, dosya. 7.
• Özbekistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arşivi (ÖC MDA). (n. d. ). Fon. 86, liste. 1, dosya. 1525.
• Özbekistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arşivi (ÖC MDA). (n. d. ). Fon. 17, liste. 1. -37, 171, 369, 417 numaralı dosyalar.
• Özbekistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arşivi (ÖC MDA). (n. d. ). Fon. 366, liste. 1, dosya. 29.
• Rusya Federal Belediye Arşivi (RFBA). (n. d. ). Fon. 1318, liste. 1, dosya. 9, 16, 17 numaralı dosyalar.
• Rusya'nın Sosyal ve Politik Tarihinin Devlet Arşivi (RSPTDA), Komünist Enternasyonal Yürütme Komitesi (KEYK). (n. d. ). Fon. 495, liste. 65a, dosya. 11021.
• Rusya'nın Sosyal ve Politik Tarihinin Devlet Arşivi (RSPTDA). (n. d. ). Fon. 5, liste. 3, dosya. 3.
• Rusya'nın Sosyal ve Politik Tarihinin Devlet Arşivi (RSPTDA). (n. d. ). Fon. 61, liste. 1, dosya. 10.
• Rusya'nın Sosyal ve Politik Tarihinin Devlet Arşivi (RSPTDA). (n. d. ). Fon. 17, liste. 3, dosya. 115, 293, 309, 327, 408, 414, 562 numaralı dosyalar.
• Rusya'nın Sosyal ve Politik Tarihinin Devlet Arşivi (RSPTDA). (n. d. ). Fon. 558, liste. 1, dosya. 5564, s. 1–2.
• Rusya'nın Sosyal ve Politik Tarihinin Devlet Arşivi (RSPTDA). (n. d. ). Fon. 583, liste. 1, dosya. 8, 5564 numaralı dosyalar.
• Izvestiya TurTsIKa. (1920, Ocak 27, Nu: 18). Izvestiya TurTsIKa dergisinin 27 Ocak 1920 tarihli, 18. sayısı.
• İstoriçeskiy Arhiv. (1958, Nu: 3, s. 251). İstoriçeskiy Arhiv dergisinin 1958 yılı, 3. sayısı, s. 251.
• İzvestiya. (1929, Ekim 2). İzvestiya gazetesinin 2 Ekim 1929 tarihli sayısı.
• Kazakistan Pravda. (2006, Nisan 13). Kazakistan Pravda gazetesinin 13 Nisan 2006 tarihli sayısı.
• Ryskulov. (1923, Aralık 2, Nu: 257). Ryskulov gazetesinin 2 Aralık 1923 tarihli, 257. sayısı.
• Türkistan Pravda. (1922, Kasım 4, Nu: 90, s. 1). Türkistan Pravda gazetesinin 4 Kasım 1922 tarihli, 90. sayısı, s. 1.
• Türkistan Pravda. (1923, Mart 27, Nu: 64, s. 2-6). Türkistan Pravda gazetesinin 27 Mart 1923 tarihli, 64. sayısı, ss. 2–6.
• Türkistan. (1922, Aralık 12). Türkistan gazetesinin 12 Aralık 1922 tarihli sayısı.
• Vineşiyaya Torgovlya. (1933, Nu: 21-22, s. 2). Vineşiyaya Torgovlya dergisinin 1933 yılı, 21-22 sayıları, s. 2.
• Aça, M. (2022). Sovyetler Birliği’nde Galiyevcilik. Düşünce Dünyasında Türkiz, 3(17), 63-100.
• Abıltayoğlu, M. (1994). Turar Rıskulov Mongolïyada (s. 45). Almaty
• Aliyev, M., Abdirman, U. , Shuvaev, I. , Sarsekeev, S. , Shaysultanov, K. (2007). Turar Rıskulov-RSFSR Halyk Komissarlar Kengesi Töraghasynyñ Orınbasary. Qazaq Üniversïtetі Jayındary.
• Dimanshteyn, S. M. (Ed. ). (1930). Revolyutsiya i natsional'nyy vopros: Dokumenty i materialy po istorii natsional'nogo voprosa v Rossii i SSSR v XX veke (Vol. 3: 1917 g., fevral' - oktyabr'). Izdatel'stvo Kommunisticheskoy akademii. 366-368.
• Dimanshteyn, S. M. (Ed. ). (1930). Revolyutsiya i natsional'nyy vopros. Kommunisticheskaya akademiya.
• Gatágova, L. S. , Kosheleva, L. P. , Rogovaya, L. A. (Ed.). (2005). TsK RKP (b) – VKP (b) i natsional'nyy vopros. Kniga 1. 1918-1933 gg. ROSSPEN.
• Hallez, X. (2014). Turar Ryskulov: The career of a Kazakh revolutionary leader during the construction of the new Soviet state, 1917-1926. Colloquia Humanistica, 3, 129-148. https://doi. org/10. 11649/ch. 2014. 008 Kazbek, M. , & Maymakov, Ğ. (1999). Qupiya keñester. Sanat.
• Khaustov, V. , & Samuelson, L. (2009). Stalin, NKVD i repressii 1936-1938 gg. ROSSPEN.
• Konuratbayev, O. M. (2010). Türkistan Jwmhurietindegi 1917-1919 jyldaryndagy ashlyk pen Turar Ryskulovtyñ basqarushylyghyndagy Ashylyqpen Küresu Ortalyq Komissiyasynyñ jylymdary. Bilik pen Ýlïm: Damu Ufqty" atty Xalyqaralyq ğylymi-Praktïkalyq Konferencïya Bïldïrïlerï, 40-43. KazNPU Jayındary.
• Konuratbayev, O. M. (2011a). Turar Ryskulov pen 1916 jyly ulttyq qurtulysh ayaklanysy maselesі. Ulttyq qurtulysh qozğalystarynyn tarihy: Bağımsızdyqqa gedgen jol atty ulttyq ğylymi-teorïyalıq konferencïya materyaldary, 13-20. KazNPU Abay Ünïversïtetі Jayındary.
• Konuratbayev, O. M. (2011b). Turar Ryskulov pen Tutas Türkistan ideyasy. Ulttyq Qurtulysh Qozğalystarynyn Tarihy: Bağımsızdyqqa Gedgen Jol atty Ulttyq ğylymi-teorïyalıq Konferencïya Bïldïrïlerï, 33-41. KazNPU Abay Ünïversïtetі.
• Konuratbayev, O. M. (2012). Turar Ryskulov pen Moskwa Şarq Ğylymdary İnstitýty. Qogam jäne däuir, 1, 67-73.
• Konuratbayev, O. M. (2014). Turar Ryskulovtyn qoğamdyq-sayasiy jäne memlekettik qızmetiniñ kündelegi: Biokhronologiyalyq zertteu (Cilt 1: 1894-1919 jıldar). Format-Print Jayındary.
• Konuratbayev, O. M. (2016). Qazaqtıñ tarlan ul'dary - Älihan men Turar. In Euraziianıñ türki jäne müsılman halıqtarynyñ säýasi köşbaşşıları: Tılğalar, ideyalar, taǵdyrlardyñ XX ğasırdıñ bası, 154-158. Abay Qazaq Ulttıq Üniversïtetі Jayındary.
• Konuratbayev, O. M. (2017a). Turar Ryskulov jäne Orta Aziya studentterі. In Jas ğalım - 2017: VI Xalıqaralıq ğılımi-praktïkalıq konferentïsyy, 19-25. TarMPI Jayındary.
• Konuratbayev, O. M. (2017b). Türk halqtarına ortaq mümkin meselelerdі tartısqan jïrlı jïnıstı (Moskwa, 1920). IV Xalıqaralıq Farabï Oqwları Konferencïyasy Bïldïrïlerï (b. b. 108-114). Al-Farabi Qazaq Ulttıq Üniversïtetі.
• Konuratbayev, O. M. (2018). Turar Ryskulov Şarq halqtarınıñ I. Kongresіnde (Bakı, 1920, Eylül). Qazaq Tarïhına Jaña Bir Baqış atty Xalıqaralıq ğylymi-teorïyalıq Konferencïya Bïldïrïlerï (b. b. 249-254). Qazaq Üniversïtetі.
• Kozubayev, M. Q. (2009). Gasır tawqımétin arqılawğan arystar. In I. Kozybayev (Ed.), Tulgalar tuğyry (b. b. 229-244). KazAqparat Jayındary.
• Kvashonkin, A. V. , Khlevnyuk, O. V. , Kosheleva, L. P. , & Rogovaya, L. A. (Ed.). (1996). Bolşevik jäne timi. Yazışmalar, 1912-1927: Belge derlemelері. Moskwa: ROSSPEN. Pervaya ekonomicheskaya konferentsiya Sredne-Aziatskikh Respublik -Turkestana, Bukhary, i Khorezma. (1923). 5-9 Marta 1923 g. Stenograficheskiy otchet. Taşkent.
• Qazaq qalay ashtyqqa ushyraady: Qasiretti jyldar khattary. (1991). Almatı: KazAqparat.
• Rıskılov T. (1925). Revolyutsiya i korennoe naselenie Turkestana: (Sborkik glavneyshikh statey, dokladov, rechey i tezisov) (Bölüm 1). Taşkent: Uzgosizdat.
• Rıskılov T. (1927). Vosstanie v Sredney Azii i Kazakhstane: V 2-kh chastyakh. Kızıl-Orda.
• Rıskulov, T. (1984). Seçme eserler. Almatı:
• Rıskulov, T. (1997). Toplu eserler: 3 ciltte. Cilt 1. Almatı: Kazakistan Yayınevi.
• Sarımuldaev, K. (1926). Moye vospominanie o vosstanii kazakov Merkenskogo rayona v 1916 godu. Krasnyy Kazakhstan, 2-3, 66-71.
• Shildebay, S. (2011). Turar Ryskulov ve Kazakistan. Abay atyndagy KazNU Xabarsysy. Tarikh jäne säýasi-äleumettik ğylymdar seriyası, 2(29), 119-125.
• Tuncer, T. (2018). Türkistan mücadelesinde milliyetçi komünist bir kazak aydını: Turar Riskulov. Türkbilig (35), 63-72.
• Ustinov, V. M. (1984). Halka Hizmet: Rıskılov'un Parti ve Devlet Faaliyetleri. Kazakistan Yayınevi.
• Ustinov, V. M. (1996). Turar Ryskulov: (Ocherki politicheskoy biografii). Kazakistan.
• Ustinov, V. M. (1998). RSFSR Halk Komiserleri Konseyi Başkan Yardımcısı. Kazakistan.
• Yılmaz, E. (2024). Kazakistan’da gerçekleşen açlık ve bölgeye Etkisi (1921-1922). Ötüken Dergisi, 204, 53-59.