ҚОЖА АХМЕД ЯСАУИ ЖӘНЕ СОПЫЛЫҚ ДҮНИЕТАНЫМ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 81 - 92, 24.01.2025

Zhuldyz Kopbayeva , Gülmira Abdrasilova

https://doi.org/10.59182/tudad.1595486

Öz

Мақалада Орта Азияның көрнекті философы, сопылық ақын және ислам уағызшысы Ахмед Ясауидің өмірі және рухани мұралары «Диуани хикмет», «Пақырнама», «Көңілдің айнасы», «Тариқат әдебі туралы баян» шығармалары мен аңыздары кемелдікке жеткізер қағидалары, діни-сопылық принциптермен қатар оқыту, білім беру, адалдық, ізгілік, жақсылық, жамандық, төзімділік, достық пен сүйіспеншілікті құрметтеу, әділеттілікті насихаттағаны туралы сөз болады.
Ахмет Ясауидің ілімі мен мұралары қаншама заман өтсе де, мәнін жоймай келе жатқан қазына. Әсіресе Ясауи бабаның «Диуани хикметі» Алтайдан Анадолыға дейінгі кең-байтақ өлкеде тіршілік ететін түркілер арасына кең тарап, олардың өмір салтының, салт-дәстүрінің, әдет-ғұрпының, құндылықтарының ажырамас бір бөлшегін құрады. Хикметтер мың жылға жуық уақыт бойы көшпелі және отырықшы халықтардың дінін, тілі мен ділін моральдық, этикалық, психологиялық негізде қарастырылуда.
Түркістан өңірінен түлеп шыққан сан түрлі ұлыстың бастан кешірген қилы тағдыры Әзірет Сұлтанның өшпес өнегелерімен бірге өрілген. Ұлан-ғайыр тарих жазығына көз салған әр адамның назарына, ең алдымен, елдің өткені мен бүгініне, келешегіне өң берген тау тұлғалар мен олардың өрнекті-ғибратты істері ілінері анық. Тіл, мәдениет, әдебиет, өнер, руханият, тәлім-тәрбие, мемлекет ісі сияқты салаларда Түркі пірінің қолтаңбасы жатыр. Ол ежелгі әдеби, мәдени дәстүрді Құран рухында қайта жаңғыртып, діни-рухани насихаттар шоғырына айналдырды.
«Сопылық - адамның рухани, бейбітшілік, жанның тазаруы арқылы Құдайға жақындау мәселелерімен айналысатын ілім. Қожа Ахмет Ясауи сопылықтың төрт кезеңін: сопылық Шейхтегі мурид рөліне мойынсыну; шариғат - Құдайдың өсиеттері мен ислам заңдарының жиынтығы; Құдайды ақылмен емес, жүрекпен білу; және ақиқат – шындықты толық түсіну» ұсынып, уағыздайды.

Anahtar Kelimeler

Қожа Ахмед Ясауи, Түркістан, ислам дәстүрі, сопылық, рухани мәдениет, дүниетаным, хикмет, өрнекті-ғибратты істері, философиялық толғау, ойшылдық.

Kaynakça

• Abduġupur, Ş. (2012). Balilar edebiyatiniñ oqutuştiki orni ve roli. Şincañ Ünivérsitéti İlmiy Jurnili, 33 (1), 99-106.
• Açık Önkaş, N. (2009). Çocuk edebiyatı kitaplarında çocuğun yeri. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23, 1-12.
• Akkaya, N., Özden, E., Güllü, B. (2022). Karacaoğlan şiirlerinde değerler. Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 53, 173-193. Aksan, D. (1995). Şiir dili ve Türk şiir dili. Engin Yayınevi.
• Aydın, İ., Öksüz, A. (2021). Çocuk kitaplarının değerler eğitimi açısından incelenmesi. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 25, 579-619.
• Çalışkan, H., Yıldırım, Y. (2023). Türk Dünyasında değerler eğitimine genel bir bakış. Şahin, K. ve Kol, S. (Ed.), Bağımsızlığın 30. Yılında Türk Dünyası Analizleri (s.145-191). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları.
• Demirez, A. (2024). Uygur çocuk edebiyatı. Bengü Yayınları.
• Demiryürek, G., Kılıç, A. F. (2023). Çağdaş çocuk şiirinde değerlerin keşfi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 12, 1660-1683.
• Hazirqi zaman Uyġur Tiliniñ İzahliq Luġiti: Şincañ Xelq Neşriyati.
• John, D. (1997). Uyġurçe-İngilizçe Luġet. Şincañ Xelq Neşriyati.
• Karaman, A. (2014). Uygur şairi Lutpulla Mutellip. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 3, 101-115.
• Karaman, A. (2011). Lutpulla Mutellip’nin eserleri (inceleme, metin, aktarma, dizin) [Yayınlanmamış doktora tezi]. Ege Üniversitesi.
• Kaşgarlı, A., R. (2017). Uygur şair Muhtar Buğra’nın çocuk şiirlerindeki tema- “Qum Pesli” örneği. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 59, 421-434.
• Oğuzkan, A., F. (2013). Çocuk edebiyatı. Anı Yayıncılık.
• Rozi, A. (1984). Qaliġaç. Şincañ Xelq Neşriyati.
• Rozi, A. (1987). Ümid Ġunçiliri. Kaşkar Uygur Neşriyatı.
• Rozi, A. (2000). Kimniñ Toġra?. Şincañ Yaşlar Ösmürler Neşriyatı.
• Sağlam, S. & Sakallı, E. (2020). Türk Dünyasından çocuk şiirleri. Bengü Yayınları.
• Sever, S. (2003). Çocuk ve edebiyat. Kök Yayıncılık.
• Ünalan, Ö. (2023). İşlevsel halk bilimi kuramı çerçevesinde Türk halk kültüründe mendil. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 41, 98-122