Öz
Sözcük anlamı olarak kök örnek anlamına gelen ve Carl Gustov Jung’un kişilik analiz kuramında önemli bir yere sahip olan arketip kavramı, insanın kalıtsal eğilimler neticesinde dünyayı algılayış şekli olarak görülmektedir. Jung, kişinin zor zamanlarında düşünemediği ve karar veremediği anlarda özellikle masallarda masal kahramanına yol gösteren yaşlı bir adamın varlığından bahseder ve yaşlı adamı kişilikteki ruh faktörü olarak değerlendirir. Türk kültürü çevresinde oluşmuş anlatılarda da tıpkı masallarda, masal kahramanının zor anlarında kahramana yardımcı olan yaşlı adam gibi; İslamiyet öncesinde bozkurt, daha sonraları Boz Atlı Yol İyesi şeklinde olan ve İslamiyet’le birlikte Hızır’a evrilen koruyucu bir yardımcı ile karşılaşılır. Hızır, Jung’un kişilik analizi kuramında kendilik olarak değerlendirilen, kişiden ayrı bir varlık olmayıp kişiliğin geçmişle bağını sağlayan, kişiliğin kalıtsal bir katmanı şeklinde bir arketip olarak görülmektedir. Bu durumda Türk kültüründe geçmişle bağın ruh faktörünü oluşturan Hızır, Türk edebiyatından halk kültürüne ve inancına kadar pek çok alanda çeşitli sembolik anlamlar ve roller ile yer almaktadır. Bu çalışmada da bir arketip olarak Hızır, Kırgız sözlü gelenek ürünlerinden “Ak Bata”lar (Hayır Duaları) içerisindeki görünümü ile ele alınmış, Türk düşünüş ve algısında Hızır’ın sahip olduğu sembolik anlamlar “Ak Batalar”daki örnekler ile gözler önüne serilmiştir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Akmataliyev, A., Kırbaşev K., Ömürbay Uulu, M., Şarşanaliyev Ö. (2003). Kaada-salttar ak batalar. El adabiyatı seriyasının 29-tomu. El Aralık Meerim Kayrımduuluk Fondusu.
- Aydın, M. (1986). Türklerde Hızır inancı. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2(2), 51-77.
- Çelebi, İ. (1998). Hızır. TDV İslam Ansiklopedisi, 17, 406-409.
- Çetin, İ. (2002). Türk mitinde kut iyesi Kıdır ve medeniyet değişikliğinde Kıdır’dan Hızır’a geçiş. Millî Folklor Dergisi. 54, 30-34.
- Duman, M. (2012). Bozkurttan Hızır’a Türk halk anlatılarında kılavuz. Millî Folklor Dergisi. 24(96),190-201
- Ertuğrul, M. (2021). Mûsâ Peygamber’in yol arkadaşı Hızır’ın kimliği. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(2), 293-332.
- Jung, C. G. (2005). Dört Arketip. Metis Yayınları.
- Kasapoğlu, A. (2006). Carl Gustav Jung’un Kehf Sûresi tefsiri. Mengüceli Yayınları.
- Kurnaz, C. (1998). Hızır-Edebiyat. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 17, 411-412.
- Ocak, A. Y.(1988). Âb-ı Hayât. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 1, 1-3.
- Ocak, A.Y.(1999). İslâm-Türk inançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas kültü. Ankara Üniversitesi Basımevi.
- Oğuz, M. Ö.(2000). Boz Atlı Hızır ve ren geyikli Noel Baba ikileminde Türklerde yılbaşı. Türk Dünyasında Nevruz Üçüncü Uluslararası Bilgi Şöleni, 245-252.
- Seyfeli, C. (2018). Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’da Hızır ve İlyas geleneği. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi. 16 (32), 59-80.
- Türk Dil Kurumu (2025). Arketip tanımı. https://sozluk.gov.tr/ (erişim tarihi: 09.02.2025).
- Yılmaz, F. B. (2018). Carl Gustav Jung’un arketipleri bağlamında “Persil, Magnum ve Eti Canga” reklam filmlerinin çözümlemeleri. Uluslararası Halkla İlişkiler ve Reklam Çalışmaları Dergisi, 1(1), 98-114.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları (Diğer) |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 31 Temmuz 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 23 Şubat 2025 |
| Kabul Tarihi | 16 Haziran 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 8 Sayı: 3 |
