ÇAĞATAY TÜRKÇESİ VE KLASİK EDEBİYAT GELENEĞİYLE YAZILMIŞ İKİ NA‘T-I ŞERİF

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 383 - 402, 31.07.2025

Ramazan Çelik

https://doi.org/10.59182/tudad.1714373

Öz

Türk edebiyatında Hz. Peygamber (sav) sevgisi ile yazılmış şiirler önemli bir yere sahiptir. Onunla alakalı sîret, miraciyye, mevlid gibi tahkiyeli anlatımı ön planda olan manzumelerin yanında edebî yönü güçlü na‘tlar da yazılmıştır. İslam edebiyatlarında Hz. Peygamber’i methetmek, ondan şefaat talep etmek, onun güzel vasıflarını anlatmak maksadıyla yazılan şiirlere na‘t adı verilmiştir. Na‘tlar ilk olarak Arap edebiyatında görülmüş ardından Fars ve Türk edebiyatlarına geçmiştir. Bu şiirler, Osmanlı sahasında gelişen klasik Türk şiiri geleneğinde olduğu gibi Doğu Türkçesi ile yazılan metinlerde de görülmüştür. Çalışmada, Çağatay Türkçesi ile biri muhammes diğeri müseddes nazım şekliyle yazılmış iki na‘t incelenmiştir. Herhangi bir çalışmaya konu olmayan ve yazılı kaynaklarda şimdiye kadar rastlanmayan na‘tlardan birincisi Muharrem Şah adlı kimliği henüz tespit edilemeyen bir şaire, diğeri ise Meşreb’e (ö. 1711) aittir. Çalışma ile Hz. Peygamber sevgisinin Doğu Türkleri arasında nasıl ma‘kes bulduğu irdelenmeye çalışılmıştır. Şefâat-nâme türüne ait özellikleri de barındıran her iki na‘t şekil, muhteva, dil ve anlatım özellikleriyle incelenmiştir. Çalışmanın sonunda transkripsiyon alfabesi ile na‘tların orijinal metinleri ve bu metinlerin günümüz Türkçesine aktarılmış hâli verilmiştir. Bu vesile ile Çağatay Türkçesiyle kaleme alınan ve yazılı kaynaklarda rastlanmayan iki na‘t-ı şerif, ilim âleminin istifadesine sunulmuş ve bu alandaki literatüre katkı sağlamaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı , Çağatay Türkçesi , Muharrem Şah , Şah Meşreb , Manzum Dinî Türler , Na‘t , Şefâat-nâme.

TWO NA‘T-I SHARIFS WRITTEN IN ÇAGATAY TURKISH AND CLASSICAL LITERARY TRADITION

Öz

Poems written with the love of the Prophet (pbuh) have an important place in Turkish literature. In addition to verses with narrative narrative such as sîret, miraciyye and mawlid, na't poems with a strong literary aspect were also written about him. In Islamic literatures, the poems written to praise the Prophet, to ask for his intercession, and to describe his beautiful qualities are called na't. Na't poems were first seen in Arabic literature and then passed to Persian and Turkish literatures. These poems were seen in the classical Turkish poetry tradition that developed in the Ottoman field as well as in texts written in Eastern Turkish. In this study, two na't written in Chagatai Turkish, one in the form of muhammes and the other in the form of museddes, are analyzed. The first na't, which has not been the subject of any study and has not been encountered in written sources so far, belongs to a poet named Muharrem Shah, whose identity has not yet been determined, and the other belongs to Meşreb (d. 1711). With this study, it has been tried to examine how the love of the Prophet Muhammad found a home among the Eastern Turks. Both na't, which also have the characteristics of the genre of Şefâat-nâme, are analyzed in terms of form, content, language and expression. At the end of the study, the original texts of the na't with transcription alphabet and the translations of these texts into today's Turkish are given. On this occasion, two na't-i şerifs written in Chagatai Turkish and not found in written sources have been presented to the benefit of the scholarly world and an attempt has been made to contribute to the literature in this field.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature , Chagatai Turkish , Muharrem Shah , Shah Mashreb , Manzum Religious Genres , Na‘t , Şefaat-nâme.

Kaynakça

• Akkaya, H. (2017). Hüzün temrinleri. Türk Dili Dergisi, CX(785).
• Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi (2. Baskı). Kesit Yayınları.
• Ayçiçeği, B. (Ed.). (2024). Türk edebiyatında Bûsîrî’nin kasîde-i bürde’si. DBY Yayınları
• Canım, R. (2014). Divan edebiyatında türler. Grafiker Yayınları.
• Çelebioğlu, Â. (1994). Kültür ve edebiyatımızda Allah (c. c.). Bir Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 1, 39-57.
• Çelebioğlu, Â. (1998). Eski Türk edebiyatı araştırmaları. MEB Yayınları.
• Çetişli, İ. (2012). Türk şiirinde (1860—2011) Hz. Peygamber. Akçağ Yayınları.
• Devellioğlu, F. (2001). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat (18. Baskı). Aydın Kitabevi Yayınları.
• Fidancı, M. (1994). Şah Meşreb Menakıb-namesi (inceleme-metin-sözlük) [Yayınlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Gedik, S. (2010). Baba Rahim Meşreb’in Kitab-ı mebde-i Nur mesnevisi (İnceleme-metin-gramer-dizin) [Yayınlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Güneş, M. (2014). Klasik Türk edebiyatında Hz.Peygamber Konulu Türler ve Su Kasidesi Şerhi. Hoşgörü Yayınları.
• İpekten, H. (2017). Eski Türk Edebiyatı nazım şekilleri ve aruz (21. Baskı). Dergâh Yayınları.
• Janos Eckmann. (2005). Çağatayca el kitabı (G. Karaağaç, Çev.; 3. Baskı). Akçağ Yayınları.
• Kaplan, H. (2022). Naattan Şefaate, İstimdaddan İstişfaya: Süleyman’ın Şefaat-nameleri. İçinde ağız ve dil araştırmalarına adanan Bir Ömür Prof. Dr. Jale Öztürk’e Armağan (ss. 163-202). Sonçağ Akademi.
• Kaplan, M. (2010). Klasik Türk şiirinde Hz. Muhammed. Etkileşim Yayınları.
• Karakoç, S. (1997). Edebiyat yazıları I (Medeniyetin rüyası rüyanın medeniyeti şiir). Diriliş Yayınları.
• Mermer, K. (2018). Klâsik Şerh geleneğinde üslûp Kasîde-i Bürde örneği. İz Yayıncılık.
• Pala, İ. (1999). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. Ötüken Yayınları.
• Saraç, M. A. Y. (2007). Klâsik edebiyat bilgisi: Biçim-Ölçü-Kafiye. 3F Yayınevi.
• Şemsettin Sami. (2019). Kâmûs-ı Türkî. İdeal Kültür-Yayıncılık.
• Şener, H. İ. (1986). Türk Divân edebiyatında Na’t ve bazı Na’t Mecmû’aları. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3, Article 3.
• Şener, H. İ. (1995). Kasîde-i Bürde Kasîde-i Bür’e ve Su Kasîdesi (Metin-Mukâyese-Tahlil). İrfan Kültür Eğitim Derneği.
• Tok, V. A. (2005). Gül arzusu (Na’t tahlilleri). Laçin Yayınları.
• Tolkun, S. (2001). Meşreb (1640-1711). Türk Kültürü Dergisi, 454, 110-115.
• Vedat Ali Tok (Ed.). (2005). Özlem yağmurları Na’t antolojisi. Berceste Yayınları.
• Yeniterzi, E. (1989). Dîvan şiirinde Na‘t. [Doktora Tezi]. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yeniterzi, E. (1993). Divan şiirinde Na‘t. TDV Yayınları.
• Yeniterzi, E. (2015). Türk edebiyatında Na’tlar (Antoloji). TDV Yayınları.