MESNEVÎ’DE ZİKREDİLEN YAHUT TELMİHTE BULUNULAN ARAPÇA DARB-I MESELLER

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 3, 229 - 256, 29.12.2021

Kenan Mermer

https://doi.org/10.30568/tullis.997563

Öz

Arapça yalnız Arap ırkıyla değil; İslâmiyet’i kabul eden diğer milletlerin içerisinde yetişen zekâ ve kabiliyetlerin kaleme aldığı eserlerle, hem bir sanat hem de bir bilim dili olarak daima kendi sosyolojik ve kültürel halkasını genişletmiştir. Bir eser Türkçe yahut Farsça olduğunda da bu kültürel etki hemen hissedilir. Bu geniş halkanın bir üyesi olarak Mesnevî, her şeyden önce bir ahlâk kitabıdır. Mesnevî, varlığa ve vicdana dair iddia ve tespitlerini insanlığa sunarken inancın ve bilimin dili olarak taayyün eden Arapça’nın söz ve mesel varlığından etkilenmiştir. Meseller (=Atalar sözü) farklı milletlerin ortak hafıza ve kanaatleriyle oluşturulmuş binlerce yıllık bir folklordur. Bu sebeple bir eserin, beynelmilel bir yüze sahip olan mesellere bîgâne kalmasını düşünmek oldukça güçtür. Elbetteki kültürlerin mesel getirme mantıklarında bazı farklılıklar vardır. Bu bağlamda Arap kültüründeki mesellerde yaşanmışlığa ve özel isimlerin kişisel tecrübelerine binaen kullanımlara çokça rastlanır. Örneğin, Türk ve Fars atasözü kültüründe mesel, fülan gibi cesur, falan gibi cömert gibi teşbihler üzerinden getirilmez; bizatihi kavramın kendisi merkeze alınırak yapılır. Oysa Arap kültüründe cömert, korkak, ahmak ve cesur tanımı, tarihteki gerçek yahut muhayyel kişiler ve onların yaşadığı bir takım olaylarla birlikte mesel hâline getirilir. Mesnevî’de zikredilen yahut telmihte bulunulan mesellere genel itibarla bakıldığında büyük çoğunluğunun “Hikmetli sözler ve nükteler” başlığına uydukları görülür. Bu sözler beylikmeşrep diye de tabir edilen ortak aklın ürünü ifadelerdir ve bunların bazıları felsefî bir tabana yahut temel mantık ilkelerine yaslanmaktadır. Çalışmamızda Mesnevî’de geçen Arapça darb-ı meseller farklı tasnifler altında değerlendirilmiş olup ayrıca mesellerin transkripsiyonlu hâli, tercümesi ve ilgili beyitlerin bağlamı dairesinde içeriği yorumlanmaya çalışılmıştır. Meseller bazen birebir çeviri olarak takip edilebilirken bazıları ise telmîhi fark etmekle tespit edilebilecek tarzda kaleme alınmıştır. Öncelikli amacımız, Mesnevî’nin Arapça mesel ve tabir varlığını listeleyebilmek ve mesel getirmenin dil içerisindeki mantığını, kısmen de olsa gösterebilmek amacına matuftur.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ, Mesnevi, Atasözü, Darb-ı Mesel, Deyim.

ARABIC PROVERBS MENTIONED OR REFERRED IN MASNAVI

Öz

Arabic has always widened its own sociological and cultural circle as an artistic and a scientific language through not only Arabian race but also the works written by the intelligences and talents trained within the Muslim nations. Masnavi, as a member of this wide circle, first and foremost is a book of ethics. While Masnavi was expressing its claims and indications about existence and conscience, it was impressed by vocabulary of Arabic having been the language of faith and science. Proverbs are folklore that have been formed with common memory and knowledge of different nations. Therefore, it is quite difficult to think that a literary work may ignore proverbs which have an international feature. Naturally, there are some variations on the expression-building logic of cultures. In this context, the proverbs of Arabian culture are usually based on natural people’s life experiences. In Turkish or Persian adagial culture, the notion itself is the axis of the proverbs, they are not built on similes, e.g., brave like him, generous like him, etc. On the other hand, in the Arabian culture, while illustrating the generous, coward, foolish, or brave, historical or imaginary people and their experiences are used to build an expression. When we look at the proverbs mentioned or referred in Masnavi, we can see that most of them can be listed under the title of “Wise words and wits”. These words are products of a common mind, and some of them base upon a philosophical ground or ultimate principles of logic. In this work, Arabic proverbs mentioned or referred in Masnavi are analyzed under different titles, in addition to that the transcription and translation of these proverbs, and their meanings pursuant to the context of containing verses are given. Some proverbs can be followed as a verbatim translation, some of them can be identified only by noticing the reference. Our primary purpose is to list Arabic proverbial and phrasal reserve of Masnavi, and to point out the lingual logic of building proverbs.

Anahtar Kelimeler

Rumi, Masnavi, Proverb, Adage, Expression, Phrase, Idiom.

Kaynakça

• Askerî, Ebû Hilâl. (1964). Cemheretü’l-emsal. Kahire : el-Müessesetü’l-Arabiyye.
• Bedîüzzamân Fürûzanfer. (1347). Şerh-i Mesnevî-yi Şerîf (C. 2). İntişârât-i İttılâât.
• Bilgin, A. A. (2016). Türk tasavvuf edebiyatı makaleleri. Ankara : Türk Dil Kurumu.
• Çetin, E. (2017). Çinceden Uygurcaya çevrilen metinlerde agız, köz ve yüz sözleri ile kurulmuş deyimler. International Journal of Language Academy, 5(7), 433-440.
• Çetin, N. M. (1973). Eski arap şiiri. İstanbul : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• es-Sülemî, A. (1406). Tabakâtu’s-Sûfiyye (3. bs). Matba’atü’l-Medenî.
• Galland, A. (2020). Durûb-ı Emsâl-i Türkî. Nobel Yayınları.
• Hüseyin Fakîhî. (1371). Ebyât-i Arabî der-Mütûn-i Edeb-i Fârsî -Tâ Karn-i Heftom-. İntişârât-i Dânişgâh-i Zehrâ.
• İbnü’l-Arabi, Muhyiddîn. (1992). Tedbirat-ı ilahiyye tercüme ve şerhi. (İstanbul : İz Yayıncılık.
• Katâmiş, A. (1988). El-Emsâlü’l-Arabiyye. Dımaşk : Dârü’l-Fikr.
• Koçak, İ. (1991). Arap Atasözleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi [DTCF Dergisi], XXXV(1), 171-179.
• Lambert, W. G. (1963). Babylonian Wisdom Literature. Oxford University Press.
• Mermer, A., Hidayetoğlu, S., Erdoğan, M., & Koç Keskin, N. (2009). Osmanlı şiirinde mevlana övgüleri ve mevlevilik unsurları. Ankara : Türkiye Diyanet Vakfı.
• Mermer, K. (2018). Klâsik Şerh Geleneğinde Üslûp-Kasîde-i Bürde Örneği-. İstanbul : İz Yayıncılık.
• Mermer, K. (2021). Mesnevî’de Geçen Darb-ı Mesellerin Türk Atasözeriyle Benzerliklerine Bir Bakış. Tullis: The Journal of Turkic Language and Literature Surveys, VI(1), 40-65.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2004). Mesnevî-i Şerîf Şerhi (C. 1). Kitabevi.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2005a). Mesnevî-i Şerîf Şerhi (C. 4). Kİtabevi.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2005b). Mesnevî-i Şerîf Şerhi (C. 5). Kitabevi.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2006). Mesnevî-i Şerîf Şerhi (C. 6). Kitabevi.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2007). Mesnevî-i Şerîf Şerhi (C. 8). Kitabevi.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2008d). Mesnevî-i Şerîf Şerhi (C. 9). Kitabevi.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2008b). Mesnevî-i Şerîf Şerhi (C. 10). Kitabevi.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2008c). Mesnevî-i Şerîf Şerhi (C. 11). Kitabevi.
• Kitabevi. Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2008a). Mesnevî-i Şerîf Şerhi (C. 12). Kitabevi.
• Meydânî, Ahmed b. Muhammed en-Nisâbûrî. (1425). Mecma’ü’l-emsâl (C. 1-2). Matba’atü’s-Sünneti’l-Muhammediyye.
• Meydânî, Ahmed b. Muhammed. (2017). Mesel kitabı = Nuhbetü’l-emsal. İstanbul : Büyüyenay Yayınları.
• Naci, Muallim Ömer (2002). Arap edebiyatında deyimler ve atasözleri = Sânihâtü’l-Arab. İstanbul : Yeni Zamanlar Yayınevi. Necîb. (1314). Es’âd -Bânet Su’âd şerhi-. Hicâz Vilâyeti Matbaası.
• Rumi, M. C. (1967e). Mesnevi Şerhi (C. 1). Şamil Yayınevi.
• Rumi, M. C. (1967b). Mesnevi Şerhi (C. 2). Şamil Yayınevi.
• Rumi, M. C. (1967d). Mesnevi Şerhi (C. 3). Şamil Yayınevi.
• Rumi, M. C. (1967a). Mesnevi Şerhi (C. 9). Şamil Yayınevi.
• Rumi, M. C. (1967c). Mesnevi Şerhi (C. 12). Şamil Yayınevi.
• Sehâvî, Şemseddîn. (1985). El-Makasıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire [ale’l-elsine]. Beyrut : Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi.
• Şimşek, Y. (2020). Arapça-Türkçe deyim kopyaları üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 69, 101-114.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi. (1968). Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm (3. bs, C. 2). Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse.
• Uzun, T. (2003). Arap Dilinde Meseller (Atasözleri) [Proverbs in Arabic Language]. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11(5), 155-169. Yazıcı, N. (2003). Arapça- Türkçe / Türkçe- Arapça atasözleri ve deyimler. İstanbul : Rağbet Yayınları.
• Zemânî, K. (1383a). Şerh-i cami-i Mesnevi-i Ma’nevi: C. 1. c. (1140 s.) Tahran : İntişarat-ı Ittılaât.
• Zemânî, K. (1383b). Şerh-i cami-i Mesnevi-i Ma’nevi: C. 2. c. (940 s.) Tahran : İntişarat-ı Ittılaât. Zemânî, K. (1383c). Şerh-i cami-i Mesnevi-i Ma’nevi: C. 3. c. (1232 s.) Tahran : İntişarat-ı Ittılaât. Zemânî, K. (1375). Şerh-i cami-i Mesnevi-i Ma’nevi.: C. 4. c. (1091 s.) Tahran : İntişarat-ı Ittılaât.
• Zemânî, K. (1383d). Şerh-i cami-i Mesnevi-i Ma’nevi: C. 5. c. (1156 s.) Tahran : İntişarat-ı Ittılaât.
• Zemânî, K. (1383e). Şerh-i cami-i Mesnevi-i Ma’nevi: C. 6. c. (1242 s.) Tahran : İntişarat-ı Ittılaât.