Azerbaycan Türkçesi Batı Ağızlarında ve Deyimlerde Eski Türkçe Kelimeler

Year 2024, Issue: 81, 470 - 481, 28.09.2024

Venera Mustafayeva

https://doi.org/10.62425/turcology.1481163

Abstract

Azerbaycan Türkçesinin en önemli dil zenginliklerini içinde barındıran ağızlar, yazı dilinde bulunmayan yüzlerle eski Türkçe kelimeleri farklı ses ve şekil özellikleriyle korumaktadır. Azerbaycan Türkçesi ağızları, köklü geçmişi ve bölgede yaşayan halkın sosyal yapısı nedeniyle oldukça zengin bir dil ve kültür çeşitliliğine sahiptir. Bu bağlamda, ağızlar, yalnızca dil açısından değil, kültürel bir miras olarak da önemli bir değere sahiptir. Yazı dili yaratıldığı zaman farklı ağızlardan farklı oranda kelimeler alınmaktadır. Azerbaycan Türkçesi yazı dili yaratıldığı zaman da Bakü ve Karabağ ağızları esas alındığı için günümüzde konuşulan Azerbaycan yazı diliyle Azerbaycan’ın Batı bölgesi ağızlarının hem gramerinde hem de kelime varlığında çok farklılıklar görülmektedir. Bu farklılıklar ise şive ve ağızlarda olan eski dil özelliklerinin korunmasıdır. Bu sebepten de Azerbaycan Türkçesi Eski Türkçenin ve Oğuz ve Kıpçak dil grubunun özelliklerini kısmen de olsa yazı dilinde, daha çok ise konuşma dilinde hâlâ yaşatmaktadır. Bu çalışmada, Azerbaycan yazı dilinde yer almayan ve yalnızca ağızlarda kullanılan kelimeler ön plana çıkarılmıştır. Yazı dilinde pek bilinmeyen ya da nadiren kullanılan, belirli bir bölge halkı tarafından bilinen ancak günümüzde unutulmaya yüz tutmuş sözcükler detaylı bir şekilde incelenmiştir. Bu inceleme, bölgenin kültürel ve dilsel zenginliğini ortaya koyarak, yerel ağızların önemini vurgulamayı amaçlamaktadır. Bu kelimeler (Tanrı, ini, günüçülük, çıgan, anarı, küy, suçig, ırak, öğne, ağ, körk-görklük, yalın, yeg, yağı, yiye, yıgnak, yalaf-yalaf, yazı, bıldır-bıldır, bayımak, batman, beniz, boran, alçak, ağ, alçak, ongand, götin-götin gitmek, göygü, sıgtamak, biti, pay ülüş, öğne,). Çalışmada incelenen kelimeler “Orhun yazıtları”, “Dîvânu Lugâti’t-Türk”, “İbni-Mühenna Lûgati”, “Kitabü’l-İdrak Li Lisânü’l-Etrak”, “Kitabi Dede Korkut Hikayeleri’nden verilen örneklerle karşılaştırmalı şekilde değerlendirilmiştir. Çalışmada ağızlarla birlikte, Azerbaycan Türkçesinin gelişim sürecine de değinilmiş, Azerbaycan Türkçesinin Batı ağızlarının genel özelliklerinden ve söz varlığından bahsedilmiştir. Çalışmanın amacı Azerbaycan Türkçesi ağızlarında korunan eski Türkçe kelimelerin unutulup kullanımdan düşmeden yazıya aktarılmasını sağlamak ve gelecek nesillere aktarmaktadır.

Keywords

Batı Azerbaycan ağızları, eski Türkçe kelimeler, deyimler

Old Turkic Words in Western Dialects and Idioms of The Azerbaijani Language

Abstract

The dialects, which contain the most important linguistic riches of the Azerbaijani language, preserve old Turkic words with different sound and shape features, with faces that do not exist in the written language. In addition to being the region where the Western group dialects of the Azerbaijani language are most preserved, its historical geographical features and language structure are most preserved, it is also one of the rich dialect regions in terms of its deep-rooted history and the structure of the people living in the region. As it is known, dialects are important building blocks of written language. When a written language is created, words are taken from different dialects in different amounts. Since the written language of Azerbaijani was created on the Baku and Karabakh dialects, there are many differences in both the grammar and vocabulary of the Azerbaijani written language spoken today and the dialects of the Western region of Azerbaijan. These differences are the preservation of old language features in dialects and dialects. For this reason, the Azerbaijani language still preserves the characteristics of old Turkic and the Oghuz and Kipchak language groups, at least partially in its written language and mostly in its spoken language. In this study, words that are not included in the Azerbaijani written language and are used only in dialects are prioritized. Some words that are unknown or not frequently used in the written language, that are known only by the people of a certain region and are now about to be forgotten, have been examined.These words (Tanrı, ini, günüçülük, çıgan, anarı, küy, suçig, ırak, öğne, ağ, körk-görklük, yalın, yeg, yağı, yiye, yıgnak, yalaf-yalaf, yazı, bıldır-bıldır, bayımak, batman, beniz, boran, alçak, ağ, alçak, ongand, götin-götin gitmek, göygü, sıgtamak, biti, pay ülüş, öğne,) still retain their original meanings, as in "Orhun Inscriptions", "Dîvânu Lugâti't-Türk", İbni-Mühenna Lûgati, Kitabü'l-İdrak Li Lisânü'l-Etrak", "Kitabi Dede Korkut Stories". It has been preserved in spoken language and idioms with the same or little phonetic change. This study aims to ensure that the old Turkic words preserved in Azerbaijani dialects are written down and transferred to future generations before they are forgotten and fall out of use.

Keywords

West Azerbaijani dialects, old Turkic words, idioms

References

• Altaylı, S. (2005). Azerbaycan Türkçesi deyimler sözlüğü. Prestij.
• Atalay, B. (1985). Dîvânü Lugati’t-Türk. (Cilt 1-2). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1986). Dîvânü Lugati’t-Türk. (Cilt 3-4). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1998). Dîvânü Lugati’t-Türk. (Cilt 1-2). Türk Dil Kurumu.
• Axundov, E. (1979). Umumi Dilçilik. Maarif.
• Azerbaycan Dili Milli Varlığın Aynasıdır. (2010). Azerbaycan Respublikası Medeniyet ve Turizm Nazirliyi. Microsoft Word - 4 (clb.az).
• Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğeti. (2007). Şark-Qərb.
• Azerbaycan Dilinin Diyalektoloji Atlası. (1990). Elm.
• Azerbaycan Dilinin Diyalektoloji Atlası. (1990). Karaağaç Neşriyatı.
• Azerbaycan Edebi Dili Tarihi. (2007). Şark-Qərb.
• Azerbaycan Folkloru Antologiyası, Qarabağ Folkloru. (2000). Səda.
• Azerbaycan Tarihi. (1958). Azerbaycan SSC İlimler Akademiyası Neşriyatı.
• Baskakov, N. A. (1979). İstoriko-tipologiçeskaya morfologiya tyurskix yazıkov. Nauka.
• Battal, A. (1934). İbnü-Mühenna lüğati. Devlet Matbaası.
• Bayrambay, A., & Sadıklı, V. (2024). Gürcistan'dan Azerbaycan'a ağız sözlüğü: Borçalı, Qazah, Akstafa, Tovuz, Gədəbəy, Şəmkir, Gəncə. DBY yay.
• Bayramov, İ. (2011). Gerbi Azarbaycan şivelerinin leksikası. Elm və təhsil.
• Bayramov, İ. (2015). Gerbi Azerbaycan şivelerinde gedim sözler. Azərbaycan Məktəbi, (1), 64-68.
• Bunguoğlu, T. (1960). Oğuz lehçesi üzerine. Türk Dil Kurumu.
• Caferoğlu, A. (1931). Abu-Hayyan Kitabü’l-İdrak li Lisânü’l-Etrak. Evkaf.
• Caferoğlu, A. (1984). Eski Türk dili tarihi. Enderun.
• Caferoğlu, A. (1988). Türk kavimleri. Enderun.
• Drevnetyurkskiy slovar. (1969). Leningrad.
• Ercilasun, A. B. (2019). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dil tarihi. Akçay.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitabı: 2. İndeks, Gramer. Yükseköğretim Kurulu Matbaası.
• Ergin, M. (1999). Orhun abideleri. Boğaziçi yay.
• Ergin, M. (2004). Dede Korkut Kitabı: 1. Giriş, metin, faksimile. Ankara Üniversitesi Basım evi.
• Gazıyeva, N. (2003). Azerbaycan edebi dili normalarının formalaşmasında dialektlərin rolu. Tehsil.
• Gemberova, S. (2017). Azerbaycan dilinin gerb şivələri və Türk dilinin Kars şivələrinin leksikasının mükayisəli-linqvistik təhlili. Bakı.
• Gurbanov, A. (2019). Müasir Azərbaycan ədəbi dili (Cilt 1-2). Azerbaycan Millî Elmler Akadaemisi.
• Hacizade, N. (2013). Sözümün canı var: Azerbaycan Türkçesi temelinde deyımbilim sorunları. Çizgi Kitabevi.
• İbrahimova, E. (2010). Orhan Yenisey abidelerinin leksikasına dair: Azerbaycan dili dialekt və şivələri ilə müqayisə. Bakı Universitetinin Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası, (4), 64-68.
• İnan, A. (1953). 13.-14. yüzyıllarda Mısırda Oğuz-Türkmen ve Kıpçak lehçeleri ve Haliç Türkçe. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, (1), 53-71.
• Karahan, L. (1999). Azerbaycan Diyalektoloji Atlası hakkında. Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, (567), 185-189.
• Kitabi-Dede Qorqud. (2004). Önder.
• Kitabi-Dede Qorqud'un izahlı lüğəti. (1999). Elm.
• Köprülü, M. F. (1989). Edebiyat araştırmaları II. İstanbul.
• Künos, İ. (2011). Türk halk edebiyatı. Ağçay.
• Memmedli, M. (2019). Azerbaycan dialektologiyası. Şark-Qərb.
• Memmedov, N., & Axundov, E. (1966). Dilçiliyə giriş. Maarif.
• Ölmez, M. (2022). Eski Uygurcada ikilemeler üzerine – 2. International Journal of Old Uyghur Studies, 4(1), 38-94.
• Radlov, V. (1893). Opıt slovarya tyurskix nareçiy. Sank Peterburk.
• Sümer, F. (1957). Azerbaycan'ın Türkleşmesi tarihine umumî bir bakış. TTK Belleten, 21(83), 429-448.
• Tanrıverdiyev, E. (2002). Kitabi-Dədə Qorqud və Qərb ləhcəsi. ADPU.
• Tanrıverdiyev, E. (2006). Kitabi Dədə Qorqudun obrazlı dili. Şark-Qərb.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. Kitap matbaası.
• Teymurlu, Z. (2010). Azerbaycan Türkçesinde kullanılan ortak kelimeler edebiyat Türkçesi. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (23), 193-207.
• Uraksin, Z. Q. (1981). Spavnitelnoe izuçenie i etimoloqizasiya frazeoloqizmov v tyurkskiy yazıkax. Sovetskaya Tyurkologiya, (3).