Türkiye’de Gaspıralı Gündemi Üzerine Bir Değerlendirme

Year 2025, Issue: 82, 71 - 82, 30.01.2025

Volkan Marttin

Abstract

Kırımlı fikir adamı, eğitimci ve yayıncı olan İsmail Bey Gaspıralı bütün Türklük için büyük hizmetlerde bulunmuştur. Gaspıralı fikir ve faaliyetleriyle Rusya sınırlarını aşmış, Türk ve Müslümanların yaşadığı yerlere ulaşabilmiştir. Bu bağlamda Osmanlı Devleti’nde aydın çevrelerin Gaspıralı’nın faaliyetlerine kayıtsız kalmadıkları görülmektedir. Gaspıralı’ya gösterilen yoğun alakaya rağmen siyasi konjonktüre bağlı olarak İsmail Bey Gaspıralı’nın kendisinin ve yayınlarının Osmanlı ülkesine girmesinin yasaklandığı zamanlar olmuştur.
Öte yandan yasaklı yıllar da dâhil olmak üzere özellikle Türkçülük fikrinin etrafında toplanan aydınlar tarafından İsmail Bey Gaspıralı’nın çalışmaları, fikir yazıları sıkı bir şekilde takip edilmiş, takdir görmüştür. Zira eğitim alanına getirdiği yenilikler, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu buhranlı dönemlerin aşılmasına yönelik görüşleri ve Türkler için birlik duygusuna yaptığı vurgu çağının ötesindedir.
Osmanlı Devleti’nin en büyük mirasçısı Türkiye Cumhuriyeti’nde belirli zamanlarda Gaspıralı’dan yoğun şekilde söz edildiği ve Gaspıralı’nın anısına dair etkinlikler düzenlendiği görülmektedir. Buna karşılık bazı dönemlerde İsmail Bey Gaspıralı Türkiye’nin entelektüel çevrelerinin gündeminde yer bulamamıştır.
Bu çalışmada Gaspıralı’nın Türkiye gündemindeki yerini bir değerlendirme ile ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda Türkiye’de basılan, yayımlanan eserlere dayanılarak çalışmanın ana çerçevesi oluşturulmuştur. Yıllar içinde çeşitli kaynaklarda sunulan bilgiler ışığında konferans ve anma programları gözden geçirilerek çalışma zenginleştirilmiştir.
Nitel araştırma yöntemlerinden biri olan doküman incelemesi ile elde edilen veriler hazırlanan tabloda somutlaştırılmıştır.
Türkiye gündeminde İsmail Bey Gaspıralı’nın yerinin iç politikadaki hareketliliğe ve dış politikada Türkiye-Rusya ilişkilerine bağlı olarak şekillendiği görülmüştür.

Keywords

Türkiye gündemi, İsmail Bey Gaspıralı, Entelektüel gündem, Analitik veri değerlendirmesi

An Evaluation of Gasprinsky Agenda in Türkiye

Abstract

Ismail Bey Gasprinsky (Gasprinski), a Crimean intellectual, educator, and publisher, has provided great services for all Turks. With his ideas and activities, Gasprinsky was able to cross the borders of Russia and reach the places where Turks and Muslims lived. In this context, it is seen that the intellectual environment in the Ottoman Empire did not remain indifferent to Gasprinsky's activities. Despite the intense interest shown to Gasprinsky, there were times when Ismail Gasprinsky and his publications were banned from entering the Ottoman country, depending on the political conjuncture.
On the other hand, Gasprinsky's works, and opinion writings were closely followed and appreciated by the intellectuals who gathered around the idea of Turkism, including the years of prohibition. Because of the innovations he brought to the field of education, his views on overcoming the crisis periods of the Ottoman Empire, and his emphasis on the sense of unity for the Turks were beyond his time.
It is seen that in the Republic of Türkiye, the greatest heir of the Ottoman Empire, Gasprinsky is mentioned extensively at certain times, and events are held in memory of Gasprinsky. Oppositely, in some periods, Ismail Gasprinsky could not find a place on the agenda of Türkiye’s intellectual environment.
This study aims to reveal Gasprinsky's place on Türkiye's agenda with an evaluation. For this purpose, the main framework of the study was created based on the works printed and published in Turkey. The study was enriched by reviewing conference and commemoration programs in light of information provided by various sources over the years.
The data obtained by means of document review, a qualitative research method, was transferred to the prepared table.
It has been observed that the place of Ismail Bey Gasprinsky in Turkey’s agenda is shaped depending on the mobility in domestic politics and Turkey-Russia relations in foreign policy.

Keywords

Türkiye agenda, Ismail Gasprinsky, Intellectual agenda, Data evaluation

References

• Akarca, H. D. (Yay. Haz.). (2003). İsmail Bey Gaspıralı ve Ziya Gökalp Sempozyumları-Bildiriler (s. 20-203). Türksoy Yayınları.
• Akbayar, N. (1976). Gaspıralı İsmail Bey. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, 3, 288-289.
• Akçuraoğlu, Yusuf. (1998). Türklerin Büyük Muallim ve Müverrihi: İsmail Bey Gasprinski. Türk Yurdu, 1(22), 367-369. Tutibay Yayınları.
• Akçuraoğlu, Yusuf. (1999). Türklük. Türk Yurdu: Altın Armağan 2 (s. 466-470). Tutibay Yayınları.
• Akçuraoğlu, Yusuf. (2009). Türk Yılı 1928 (A. Tekin & A. Z. İzgöer, Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Akpınar, Y. (1998). İsmail Gaspıralı Bey’in Edebi Tenkitleri 1. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 9, 87-115.
• Akpınar, Y. (2001a). Gaspıralı’nın Türk Diline Bakışı. Türk Dünyası Dili ve Edebiyat Dergisi, 12(1), 385-408.
• Akpınar, Y. (2001b). İsmail Gaspıralı’nın Fikrî ve Edebî Eserleri. C. Bayram, İ. Türkoğlu & F. Baloğlu (Yay. Haz.), Yüz Yılda Gaspıralı’nın İdealleri Bildiriler içinde (s. 63-93). Türk Yurdu Yayınları.
• Akpınar, Y. (2018). İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri IV: Eğitim Yazıları (2. bs.). Ötüken Neşriyat.
• Akpınar, Y., Orak, B. & Muradov, N. (Haz.). (2003). İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri I: Roman ve Hikayeleri. Ötüken Neşriyat.
• Akyol, T. (2004, 7 Haziran). Gaspıralı İsmail Bey. Milliyet, 19.
• Alimcan el-İdrisî. (1999). İsmail Bey Hakkında Küçük Bir Hatıra. Türk Yurdu, 4, 28. Tutibay Yayınları.
• Arat, R. R. (1960). Cafer Seydahmet Kırımer. Türk Yurdu, 2(285/3), 23-24.
• Arıkan, S. (2006). Kendi Kaleminden İsmail Bey Gaspıralı’nın İdealleri, İşleri, Tavsiyeleri ve Haberleri. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Atasoy, F. (2011, Şubat). Türk Yurdu Yazarlarının Milliyetçiliğe Bakışına Bir Örnek: Ziya Gökalp. Türk Yurdu, 31(282), 51-57.
• Atsız, H. N. (1968, Aralık). Edebi Dil. Ötüken, 12(60), 3.
• Ayaz İshakî [İdilli]. (2001a). Bütün Türklerde Yüksek Bir Türk Dilinin Vücuda Gelmesi Mümkün müdür? Türk Yurdu, 10, 35-36. Tutibay Yayınları.
• Ayaz İshakî. (2001b). Arap ve Lâtin Elifbalarını Mukayese. Türk Yurdu, 10, 195-200. Tutibay Yayınları.
• Ayvazoğlu, B. (1987). Gaspıralı İsmail Bey, Dilde Fikirde İşde Birlik. Türk Yurdu, (353), 11-15.
• Ayvazoğlu, B. (2014). Gaspıralı İsmail Bey’in Rüyası. Vefatının 100. Yıl Dönümünde Gaspıralı İsmail Bey içinde (s. 50-57). Eskişehir Valiliği Kültür Yayınları.
• Bala, M. (1957). Rusya İhtilalinde Türkler. Dergi, (9), 5-8.
• Baykara, T. (1989). Zeki Velidî Togan. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bayram, C. (2018). Milliyetçiliğin Geleceği: İhya ve İnşa Mesuliyeti. Türk Yurdu, (372), 14-16.
• Beşirli, M. (2011). Osmanlı’da Türk Milliyetçiliğinin Oluşumuna Zemin Hazırlayan Dinamikler Üzerine Düşünceler. Türk Yurdu, 31(292), 241-246.
• Cafer Seydahmet Kırımer. (2018). https://www.vatankirim.net/cafer-seydahmet-kirimer-1889-1960-448/ Erişim Tarihi: 24.02.2024
• Caferoğlu, A. (1964). İsmail Gaspralı -Ölümünün 50. Yıldönümü Münasebetiyle Bir Etüd. Kırım Türk Kültür ve Yardımlaşma Derneği.
• Deliorman, A. (1968). İsmail Gaspıralı ve Tercüman Gazetesi. Türk Kültürü, (69), 653-658.
• Devlet, N. (1988). İsmail Bey Gaspıralı (1851-1914). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Devlet, N. (1991a). Dünde ve Bugünde İsmail Beğ Gaspıralı. Türk Kültürü, (337-338), 285-289.
• Devlet, N. (1991b). İsmail Gaspıralı Sovyetler Birliğinde Ancak 60 Yıl Sonra Aklanabildi. Türk Kültürü, (339), 424-429.
• Devlet, N. (2004). İsmail Mirza Gasprinskiy’e İlgi Neden Arttı? H. Kırımlı vd. (Ed.), İsmail Bey Gaspıralı İçin içinde (s. 45-52). Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları.
• Devlet, N. (2011). Unutturulan Türkçü, İslamcı, Modernist İsmail Gaspıralı. Başlık Yayın Grubu.
• Devlet, N. (2014). İslâmcı, Yenilikçi İsmail Gaspıralı ve Tercüman Gazetesi. Vefatının 100. Yıl Dönümünde Gaspıralı İsmail Bey içinde (s. 61-75). Eskişehir Valiliği Kültür Yayınları.
• Ekinci, Y. (2013). Gaspıralı İsmail (2. bs.). Akçağ Yayınları.
• Elçin, Ş. (1991). İsmail Gaspıralı, Eğitim ve Öğretim Problemleri. Türk Kültürü, (337-338), 275-279.
• Emel Vakfı. (2021). http://www.ismailgaspirali.org/hakkinda/ adresinden 24 Şubat 2024 tarihinde edinilmiştir.
• Ercilasun, A. B. (1991). İsmail Gaspıralı’nın Fikirleri. Türk Kültürü, (337-338), 719-725.
• Ertem, İ. (1991). Dedem, İsmail Gaspıralı. Türk Kültürü, (337-338), 325-328.
• Gasprinski, İ. (1912a). Türk Yurducularına. Türk Yurdu, 1(7), 190-195.
• Gasprinski, İ. (1912b). Talim ve Terbiye: Türk Yurducularına. Türk Yurdu, 1(8), 236-240.
• Gasprinski, İ. (1912c). Hind Yolundan. Türk Yurdu, 1(10), 307-310.
• Gasprinski, İ. (1912d). Hindden Dönerken. Türk Yurdu, 1(12), 369-371.
• Göksan, A. (1964). Gaspıralı İsmail Bey ve Usulü Cedidçiliği. Türk Kültürü, (18), 126-129.
• Gözübüyük, F. (1951). Gaspıralı İsmail. Orkun, (33), 10.
• Gülensoy, T. (1991). İsmail Gaspıralı ve Anadolu Türklüğü. Türk Kültürü, (337-338), 321-324.
• Hablemitoğlu, N. (2014). Gaspıralı İsmail. Pozitif Yayınları.
• Hacaloğlu, Y., & Memişoğlu, R. (1998). Türk Ocakları Tarihi (2. cilt). Türk Yurdu Yayınları.
• Hatif, O. K. (1998). Gökbayrak Altında Millî Faaliyet (H. Kırımlı, Haz.). Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları.
• International Committee for Crimea. (t.y.). https://iccrimea.org/Gaspirali/publications.html Erişim Tarihi: 24.02.2024
• İsmail Bey Gasprinski Hazretleri Tarafından Verilen Konferans. (R. 1326/1910). Sırat-ı Müstakim, 2(47), 332.
• Kafalı, M. (1991a). İsmail Gaspıralı’nın Yayımcılığı ve Gazeteciliği. Türk Kültürü, (337-338), 302-307.
• Kafalı, S. (1991b). İsmail Beğ Gaspıralı’nın Fikir Dünyası ve Batı Türklüğü. Türk Kültürü, (337-338), 290-301.
• Kanlıdere, A. (2004). Sovyet ve Türk tarih yazıcılığında Rusya Müslümanlarının düşünce tarihi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2(1), 149-181.
• Kanlıdere, A. (2023). Yusuf Akçura ve Rusya Türklüğü. Ötüken Neşriyat.
• Kırımal, E. (1970). İsmail Bey Gaspıralı. Dergi, (62), 60-64.
• Kırımal, E. (1971). İsmail Bey Gaspıralı. Defne, (86), 4.
• Kırımer, C. S. (2015). Gaspıralı İsmail Bey. (C. Bayram, Yay. Haz.). İstanbul Türk Ocağı Yayınları.
• Kırımlı, H. (1996a). Gaspıralı, İsmâil Bey. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 13, 392-395. Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kırımlı, H. (1996b). Kırım Tatarlarında millî kimlik ve millî hareketler (1905-1916). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kırımlı, H. & Aktaş, Ü. (Haz.). (t.y.). Kırım bibliyografyası Türkiye Cumhuriyeti dönemi (1923-1986). Şafak Matbaası.
• Kırımlı, H., Tanatar, B., Akarca, D. & Köremezli, İ. (Ed.). (2004). İsmail Bey Gaspıralı İçin. Ankara Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları.
• Köprülüzade Mehmed Fuad. (1928). İlme ve medeniyete en çok hidmet eden Türk meşahiri silsilesinden: 14, İsmail Bey Gasprinski. Cumhuriyet, 1-2.
• Külebi, A. (2008, 18 Şubat). Atatürk’ün Avrasyacılığa bakışı. Cumhuriyet Strateji, 16-17.
• Lazzerini, E. J. (1992). İsmail Bey Gasprinskii’s Perevodchick/Tercüman: A clarion of modernism. Central Asian Monuments (H. B. Paksoy, Ed.), içinde (s. 143-156). Isis Press.
• Lewis, B. (1960). Türkiye’de tarihçilik ve millî uyanış. Türk Yurdu, 2(285/3), 9-12.
• Maraş, İ. (2014). İsmail Gaspıralı ve siyasi faaliyetleri. Vefatının 100. Yıl Dönümünde Gaspıralı İsmail Bey, içinde (s. 27-35). Eskişehir Valiliği Yayınları.
• Marttin, V. (2023). Cumhuriyet’in kökleşip yeşermesinde asırlık çınar: Türk Ocakları. Yüzüncü Yıla Armağan (O. Berber & V. Marttin, Ed.), içinde (s. 299-352). ESOGÜ Yayınları.
• Matbuat. (1999). Türk Yurdu, 3, içinde (s. 358-359). Tutibay Yayınları.
• Muharrem Feyzi beyin konferansı. (1933, 29 Nisan). Akşam, 2.
• Muhtaroğlu, V. (1991). Türk alimlerinin araştırmalarına göre Gaspıralı İsmail Bey. Türk Kültürü, (337-338), 355-359.
• Okay, N. (1964). Esir milletler ve İsmail Gaspıralı. Türk Kültürü, (21), 12-14.
• Onur, S. (1949). Gaspıralı İsmail Bey. Doğu, (76-81), 57.
• Orkun, H. N. (1941). Bugünkü Türkçülüğün esasları V. Çınaraltı, (11), 8-9.
• Orkun, H. N. (1952). Gaspıralı İsmail Bey’in dünya Türklük aleminde rolü. Türkeli, (21), 2 ve 7.
• Osmanoviç İzidinoviç, S. (1991). İsmail Gaspıralı ve Kırım Türkleri. Türk Kültürü, (337-338), 280-284.
• Sançar, N. (1960). Türk milliyetçiliğinde devreler. Türk Yurdu, 2(283/1), 19-20.
• Saray, M. (1987). Türk dünyasında eğitim reformu ve Gaspıralı İsmail Bey (1851-1914). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Saray, M. (1991). Gaspıralı’nın Türk dünyasında verdiği dil ve kültür birliği mücadelesi. Türk Kültürü, (337-338), 308-315.
• Saray, M. (1993). Gaspıralı İsmail Bey’den Atatürk’e Türk dünyasında dil ve kültür birliği. Nesil Matbaacılık Yayıncılık.
• Sertkaya, O. F. (1969). Ahmet Caferoğlu’nun hayatı ve eserleri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 17, 1-28.
• Şuûn: Kurtuluş günlerinde kardeş musahabeleri. (2000). Türk Yurdu, 7, içinde (s. 184-186). Tutibay Yayınları.
• Şuûn: Türk Ocakları ikinci kurultayı. (2001). Türk Yurdu, 9, içinde (s. 137-139). Tutibay Yayınları.
• Tamir, F. (2002). Gaspıralı İsmail Bey ve Kazak aydınlarına tesiri. Yeni Türkiye, (46), 436-440.
• Taymas, A. B. (1968). Ben onu gördüm (İsmail Gaspıralı hakkında notlar). Türk Kültürü, (69), 649-652.
• Temir, A. (1987). Yusuf Akçura. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Temuroğlu, H. (1963). Milliyetçiliğimizin tarihî gelişmesi ve verilecek istikamet hakkında. Türk Yurdu, 3(305/7), 8-13.
• Toprak, Z. (2020). Atatürk kurucu felsefenin evrimi. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Tural, S. (1991). Gaspıralı İsmail Bey’in Osmanlı Türkiye’sine tesirleri. Türk Kültürü, (337-338), 339-346.
• Türk Ocağı idare raporu. (2002). Türk Yurdu, 7, içinde (s. 215-227). Tutibay Yayınları.
• Türklük şuûnu: İsmail Bey Gasprinski’nin İstanbul’a gelmesi. (1999). Türk Yurdu, 3, içinde (s. 364). Tutibay Yayınları.
• Türklük şuûnu: Petersburg’da Müslümanlar içtimaı. (1999). Türk Yurdu, 3, içinde (s. 379). Tutibay Yayınları.
• Türkoğlu, İ. (2014). Gaspıralı’ya ihtiram ve hürmet. Vefatının 100. Yıl Dönümünde Gaspıralı İsmail Bey, içinde (s. 21-26). Eskişehir Valiliği Kültür Yayınları.
• Ülküsal, M. (1964). Gaspıralı İsmail Bey. Emel, (24), 2-7.
• Ülküsal, M. (1991). Büyük düşünür ve öğretmen Gaspıralı İsmail Bey. Türk Kültürü, (337-338), 347-354.
• Yakubaskas, A. (1991). Gaspıralı ve Vilnyus (M. H. Leylak, Çev.). Türk Kültürü, (337-338), 272-274.
• Yeniçeri, Ö. (2002). Bıçak sırtında Türklüğü var olma stratejileri. Türk Yurdu, (180), 14-25.
• YÖK (2024, Mart 5). https://www.yok.gov.tr/ Erişim Tarihi: 05.03.2024
• Yurdakul, M. (1928). 19 Nisan konuşması. Türk Yurdu, (347), 121.