Gazneliler Dönemine Ait Pirinç Tepsi Üzerindeki Taht Sahnesi

Year 2025, Issue: 82, 122 - 133, 30.01.2025

Arslan Durdu

Abstract

Çalışma, Gazneliler dönemine ait pirinç bir tepsi üzerindeki taht sahnesi ve bu sahnede yer alan figür, süsleme ve tasvirlerden yola çıkarak Gazneli Devletinin saray hayatı, askerî teşkilatı ve kültürel yaşamı hakkında daha geniş bir perspektif sunmaktır. Bir Türk sülalesi tarafından kurulan ve ilk Müslüman Türk devleti olma özelliği taşıyan Gazneliler, siyasi ve askerî gücünün yanında sanatsal ve kültürel faaliyetlerde de dönemin önde gelen devletleri arasındadır. Türkistan sanatının İslam el sanatlarına ve tezhip sanatına etkileri 9. yüzyılda Abbâsîler dönemine kadar uzanır. Abbâsîler ile birlikte halifelik merkezi Bağdat olunca, 8. yüzyılda Suriye bölgesindeki Emevî sanatında görülen Yunan, Bizans ve Sasani etkisi yerini Türkistan Sanatına bırakır. Abbâsî halifesi Mu’tasım’ın Türk askerî birliklerini yerleştirmek için inşa ettirdiği Sâmerrâ kenti de bu yeni akım üzerinde etkisini gösterir. Şimdiki Afganistan coğrafyasına hâkim olan Gazneliler 11-12 yüzyıllar arasında bu sanat mirasını devam ettirmiştir. Gaznelilerin kültürel hayatı hakkında yapılan çok fazla çalışma olduğu söylenemez. Bunun en önemli sebebi, dönemle ilgili bilgi veren yazılı kaynakların yetersiz olmasıdır. Daha önce yapılan kültürel çalışmalar genellikle Beyhakî ve Utbî gibi devrin en önemli müellifleri ve daha sonra bu müelliflerin çalışmalarından istifade edilerek yazılan eserler üzerinden yapılmıştır. Bu bağlamda yazılı kaynakların yetersiz kaldığı yerde devreye arkeolojik buluntular girmektedir. Gazneliler döneminden kalma pirinç bir tepsi üzerindeki taht sahnesi devrin sanat anlayışı ve saray hayatı hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Bu çalışmada tepsi üzerindeki figürlerden, süslemelerden ve tasvirlerden yola çıkarak Gazneli Devleti’nin saray hayatı, askerî teşkilatı, eğlence ve kültürel hayatı hakkındaki bilgiler yazılı kaynaklarda geçen ifadelerle değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu incelemeden elde edilen sonuç, yazılı kaynakların eksik kaldığı durumlarda arkeolojik buluntuların, dönemin sosyal, askerî ve kültürel hayatına dair daha somut ve doğru bilgiler sunduğudur.

Keywords

Gazneliler, Taht Sahnesi, Bâr-ı hâs, Bâr-ı âm, Bezm, El Sanatları, Tepsi

Throne Scene on A Brass Salver From The Ghaznavid Period

Abstract

The aim of this study is to provide a broader perspective on the palace life, military organization, and cultural life of the Ghaznavid State, based on the throne scene depicted on a brass tray from the Ghaznavid period, along with the figures, decorations, and illustrations present in this scene. Founded by a Turkish dynasty and being the first Muslim Turkish state, the Ghaznavids were among the leading states of the period in artistic and cultural activities as well as their political and military power. The effects of Turkestan art on Islamic handicrafts and illumination art date back to the Abbasid period in the 9th century. When Baghdad became the center of the caliphate with the Abbasids, the Greek, Byzantine, and Sassanid influences seen in the Umayyad art in the Syria region in the 8th century left their place to the Turkestan Art. The city of Samarra, which was built by the Abbasid caliph Mu’tasim to accommodate Turkish military units, also shows its influence on this new trend. The Ghaznavids, who dominate the present Afghanistan geography, continued this artistic heritage between the 11th and 12th centuries. It cannot be said that there are not many studies on the cultural life of the Ghaznavids. The most important reason for this is the insufficient written sources giving information about the period. Previous cultural studies were generally made on the most important authors of the period such as Beyhakî and Utbî, and later on the works written by these authors. In this context, archaeological finds come into play where written sources are insufficient. The throne scene on a brass salver from the Ghaznavid period provides important information about the artistic understanding of the period and palace life. In this study, the information about the palace life, military organization, entertainment, and cultural life of the Ghaznavid state, based on the figures, decorations, and depictions of the salver, was evaluated with the expressions in the written sources. The conclusion drawn from this study is that archaeological findings provide more concrete and accurate information about the social, military, and cultural life of the period in cases where written sources are insufficient.

Keywords

Ghaznavids, Throne Scene, Bâr-ı Hâs, Bâr-ı âm, Bezm, Handcrafts, Salver

References

• Allan, J. W. (1982). Nishapur: Metalwork of the Early Islamic Period. The Metropolitan Museum of Art.
• Aslanapa, O. (1989). Türk İslam Sanatı. Remzi Kitapevi.
• Avşar, L., & Avşar, M. (2015). Seramik sanatı eğitiminde Selçuklu seramiğinin yeri. Kalemişi Dergisi, 3(5), 97-110.
• Beyhakî. (1383). Tarîh-i Beyhakî (Nşr. Ali Ekber Feyyaz, be ihtimâmi Muhammed Cafer Yahâkkî). İntişârat-ı Dânişgâh-ı Firdevsi.
• Beyhakî. (2019). Târîh-i Beyhakî (Terc. N. Lügal). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bombaci, A. (1959). Summary report on the Italian Archaeological Mission in Afghanistan: Introduction to the excavations at Ghazni. East and West, 10(1/2), 3-22.
• Bozkurt, N. (2012). Tırâz. Diyanet İslam Ansiklopedisi, 41, 112-114.
• Canby, S., (2016). Court and Cosmos: The Great Age of the Seljuqs. The Metropolitan Museum of Art.
• Cezar, M. (1977). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık. İş Bankası Kültür Yayınları.
• Craddock, P. T. (Ed.). (1998). Brass in the Medieval Islamic World: 2000 Years of Zinc and Brass.
• Daniel, S. (1952). Le Palais ghaznévide de Lashkari Bazar. Syria, 3-4(29), 251-270.
• Durdu, A. (2022). Gazneli Devleti’nin askerî teşkilâtı. [Doktora tezi, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi].
• Emery Lee, S. (1981). The year in review for 1980. The Bulletin of the Cleveland Museum of Art, 68(6), 163–219.
• Erginsoy, Ü. (1978). İslam Maden Sanatının Gelişmesi. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ettinghausen, R. (1943). Bobrinsky kettle: Patron and style of an Islamic bronze. Gazette des Beaux Arts, 6(24), 193-208.
• Fahr-i Müdebbir. (1346). Âdâbü’l-harb ve’ş-şecâ’a (Tashih Ahmed Süheylî Hânsârî). İkbal Yayınları.
• Göksu, E. (2007). Türkiye Selçuklu Devleti’nde gulâm eğitimi ve gulâmhaneler. Nüsha, 24, 65-84.
• Göksu, E. (2008). Türk Kültüründe Silah. Ötüken Neşriyat.
• Kana'an, R. (2009). The de jure 'Artist of the Bobrinski Bucket': Production and patronage of metalwork in pre-Mongol Khurasana and Transoxiana. Islamic Law and Society, 16, 175-201.
• Köprülü, F. (1979). Çavuş. İslâm Ansiklopedisi, 3, 362-369. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kratchkovskaya, V. A. (1967). Ornamental Nashkî inscriptions. A Survey of Persian Art, 4, 1770-1784.
• Mecmau’l-Ensâb Şebânkâreî. (1363). (Thk. Mîr Haşim Muhaddîs). İntişârat-ı Emîr-i Kebir.
• Merçil, E. (1996). Gazneliler. Diyanet İslam Ansiklopedisi, 13, 480-484. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Merçil, E. (2007). Selçuklularda Hükümdarlık Alametleri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Milstein, D. A., & Ornan, T. (Eds.). (2015). Sacred Space and the Royal Seat: Islamic Imagery of Kingship. The Hebrew University of Jerusalem.
• Mîrhând. (1385). Ravzatü’s-safâ IV (Neşr. Ç. Kiyânfer).
• Mîrhând. (2017). Ravzatü’s-safâ Mülûk-i Gazneviyye (Çev. E. Göksu). Kronik Kitap.
• Mousatabar, N., & Kakhki, A. S. (2015). Viewing plan and decorating the tomb of Arslan Jazeb and Mill Ayaz during Ghaznavi. Journal of Art and Civilization of the Orient, 3(9), 11-24.
• Nuhoğlu, G. (1995). Beyhakî Tarihi’ne Göre Gaznelilerde Devlet Teşkilatı ve Kültür [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi].
• Ögel, S. (1962). Selçuk sanatında çift gövdeli aslan figürü. Belleten, 26(103), 529-538.
• Öney, G. (1968). Anadolu Selçuklu sanatında hayat ağacı motifi. Belleten, 32(125), 25-36.
• Öney, G. (1984). Gazneli saray süslemelerinin Anadolu Selçuklu saray süslemelerine akisleri. Arkeoloji Sanat Tarihi Dergisi, 3, 123-132.
• Palabıyık, H. (2019). Gaznelilerde Devlet ve Ordu. Özkaya, A. S. (Ed.). Hunlardan Günümüze Türk Askerî Kültürü: Tarih, Strateji, İstihbarat, Teşkilat, Teknoloji. Kronik Yayınları.
• Palabıyık, M. H. (2002). Valilikten İmparatorluğa Gazneliler. Araştırma Yayınları.
• Piyadeoğlu, C. (2021). Gazneliler Devleti’nde Meclisler. Donuk, A., & Yaşar, A. (Eds.). Türk Tarihinde Meclis. Beykent Üniversitesi Yayınları.
• Rice, D. S. (1955). The Wade Cup. Paris.
• Salihpur, C. (1370). Ferheng-i Câmi-i Farisî be Türkî-i İstanbuli I. Neşri-i Lale.
• Salman, F. (2006). Gaznelilerde giyim kuşam özellikleri. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 16, 111-126.
• Tebrizî, H. (1287). Tercüme-i Burhân-ı Kâtı II (Terc. Asım Efendi). Matbaa-i Âmire.
• The Cleveland Museum of Art. (1991). Handbook of the Cleveland Museum of Art. The Museum.
• Utbî. (1334). Târîh-i Yemînî (Farsçaya çev. Curfâdekânî, Tashih ve Tahşiye Ali Kavim). Çâphâne-i Ferdin.
• Utbî. Târihü’l-Utbî. İstanbul Millet Kütüphanesi. Feyzullah Efendi Koleksiyonu, 34 Fe 1409.
• Yamanlar, M. M. (1994). İslam sanatlarında taht sahneleri: Taht sahnelerini oluşturan ögeler üzerine incelemeler (Tez No: 37034). [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=V1dL_cll8mtJumopTIZVhQ