Hayat Ağacı ve Vakvak Ağacı’nın Bitki-İnsan-Hayvan Metaforu Kapsamında Karşılaştırılması

Year 2025, Issue: 82, 134 - 148, 30.01.2025

Şeyma Kurt , Ahmet Bayır

Abstract

Türk toplumunda erken dönemlerden bugüne kadar, tabiat kültlerinde kabul edilen görüşlerden biri, ağacın ya da bazı ağaç türlerine kutsiyet atfedilmesi düşüncesidir. Bu ağaçlardan belki de en önemlisi olan ve Dünya Ağacı olarak ifade edilen Hayat Ağacına olan inanç, tüm dünya kültürlerinde olduğu gibi Türk kültüründe de en yaygın kabul gören kültlerdendir. Eski Türk inanç sisteminde, gök, yer ve yer altını birbirine bağlayan ve dikey formda biçimsellik kazanan, Hayat Ağacı, totemik bir kültür formu olarak değerlendirilmiş, aynı zamanda tabiat veya tabiatüstü varlıklarla özdeşleştirilmiştir. Hayat ağacı gibi çeşitli olaylarla ismini duyuran ve ilerleyen dönemlerde bezeme amacından çok ikonografik anlamı ile öne çıkarılan Vakvak Ağacı ise Hint Okyanusu’ndaki Vakvak Adası’nda yetişen ve bulunduğu adaya adını veren efsanevi bir ağaç olarak bilinmektedir. Dallarının uçları veya meyveleri insan, hayvan şeklinde olan, Vakvak şeklinde ses çıkaran bu efsanevi ağaç, bitki-insan metaforunu örneklendiren, önemli bir ikonografik form olarak değerlendirilebilir. Araştırma başlığımız kapsamında, Türklerde kutsal ağaç mefhumunun kültürel gelenekle olan bağlantıları, çeşitli anlamlar içeren Hayat Ağacı ile farklı bir kültürel dokuyu ihtiva eden Vakvak Ağacı’nın kökeni ve kullanıldıkları alanlar tespit edilmeye çalışılmıştır. Konu hakkında kaynak taraması yapılarak bitki-insan, hayvan metaforu ve iki farklı kültürel ağaç sembolizminin karşılaştırılması gayreti içerisinde olunmuştur. Makalede Hayat Ağacı ile Vakvak Ağacı’nın anlamı, nasıl kullanıldığı, varsa benzer veya farklı yönleri üzerinde kuramsal bir bakış açısı geliştirilmiştir.

Keywords

Hayat Ağacı, Vakvak Ağacı, Metafor, Türk İnanç Sistemi, Mitoloji

Comparison of The Tree of Life and The Vaqvak Tree Within the Scope of The Plant-Human-Animal Metaphorplant-Human-Animal Metaphor

Abstract

One of the views accepted in nature cults in Turkish society from the early periods until today is the idea of attributing holiness to trees or certain tree species. The belief in the Tree of Life, perhaps the most important of these as in all world cultures. The Tree of Life, which gained a formal character with the belief of two worlds in the old Turkish belief system, was evaluated as a totemic cultural form and was also identified with nature or supernatural beings. While making its name known with various events such as the tree of life and used in later periods with its iconographic meaning rather than decoration, the Vaqvak Tree is known as a tree that grows on the Vaqvak Island in the Indian Ocean and gives its name to the island where it is located. This legendary tree with the tips of its branches or fruits in the form of humans or animals and making a sound like a quack can be considered as the most important iconography that exemplifies the plant-human metaphor. Within the scope of the study, the connections of the concept of sacred tree with the cultural tradition in Turks, the origin of the Tree of Life, which contains various meanings, and the Foundation Tree, which contains a different cultural texture, and the areas where they are used were investigated. It was tried to compare the plant-human, animal metaphor and the symbolism of two trees by scanning the literature on the subject. In the article, it is aimed to focus on the meaning of the Tree of Life and the Tree of Quarantine, how they are used, and their similar and different aspects, if any.

Keywords

Tree of Life, Vakvak Tree, Metaphor, Turkish Belief System, Mythology

References

• Ağaç, S. & Sakarya, M. (2015). Hayat ağacı sembolizmi. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1, 1-14.
• Akgün, C. H. (2019). Coğrafyadan mitolojiye kaya resimleri. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1(2), 151-164.
• And, M. (2007). Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası. Yapı Kredi Yayınları.
• And, M. (2007). Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası. Yapı Kredi Yayınları.
• Arslan, S. (2014). Türklerde ağaç kültü ve hayat ağacı. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 1(1), 59-71.
• Ateş, M. (2001). Mitoloji ve semboller. Aksiseda Matbaası.
• Ateş, M. (2001). Mitoloji ve Semboller. Aksiseda Matbaası.
• Atila, O. (2016). Kitap sanatlarında vakvak üslubu (Tez No: 421748). [Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Geleneksel Türk Sanatları Ana Sanat Dalı]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=nTHjOQOFnqpNRisDorVJlA&no=swaK1pjHtV1Zvt_QR-hGJw
• Atila, O. (2016). Kitap sanatlarında vakvak üslubu (yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
• Bağcı, S. (1989). Minyatürlü Ahmedî İskendernameleri: İkonografik bir deneme (Tez No: 7704). [Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=lSFD5cdqmhy-I5YxRm7DIA&no=lSFD5cdqmhy-I5YxRm7DIA
• Berkli, Y. (2011). Türk Sanatında Avrasya Üslubunun Evreleri (Avrupa ve İslam Sanatına Etkileri). Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Berkli, Y. (2011). Türk Sanatında Avrasya Üslubunun Evreleri (Avrupa ve İslam Sanatına Etkileri). Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Berkli, Y., & Gültepe, G. (2016). Sanat metafor ve dönüşüm. Sanat Dergisi, 30, 44-51.
• Berkli, Y., & Gültepe, G. (2020). Eski Türk inançlarında tabiat kültü: Erzurum Kazancı örneği. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 67, 443-454.
• Campbell, J. (1995). Batı Mitolojisi Tanrının Maskeleri (Çev. K. Emiroğlu). İmge Kitapevi.
• Çoruhlu, Y. (1998). Türk Mitolojisinin ABC’si. Kabalcı Yayınevi.
• Çoruhlu, Y. (2000). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. Kabalcı Yayınevi.
• Divriği Ulu Cami hayat ağacı. Google Görseller. www.google.com.tr/search?q=divri%C4%9Fi+ulu+cami+hayat+a%C4%9Fac%C4%B1 (Erişim Tarihi: 09.02.2022).
• Diyarbekirli, N., Aslanapa, O., Sözen, M., Bakırer, Ö., Öney, G., Yetkin, Ş., Erginsoy, Ü., Bayramoğlu, F., Derman, U., Tanındı, Z., Arık, R., & Renda, G. (1993). Başlangıcından Bugüne Türk Sanatı. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Diyarbekirli, N., Aslanapa, O., Sözen, M., Bakırer, Ö., Öney, G., Yetkin, Ş., Erginsoy, Ü., Bayramoğlu, F., Derman, U., Tanındı, Z., Arık, R., & Renda, G. (1993). Başlangıcından Bugüne Türk Sanatı. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Eliade, M. (1991). Kutsal ve Din Dışı (Çev. M. A. Kılıçbay). Gece Yayınları.
• Eliade, M. (2003). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi (Çev. A. Berktay). Kabalcı Yayınevi.
• Eliade, M. (2014). Şamanizm (Çev. İ. Birkan). İmge Kitapevi.
• Ergun, P. (2017). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Erol, E. (2016). Sembolik fotoğrafta metaforik bağlamın değişimi ve Nazif Topçuoğlu örneği. Sanat Dergisi, 30, 5-14.
• Erzurum Çifte Minareli Medrese hayat ağacı. Google Görseller. www.google.com.tr/search?q=erzurum+%C3%A7ifte+minareli+medrese+hayat+a%C4%9Fac%C4%B1 (Erişim Tarihi: 09.02.2022).
• Erzurum Yakutiye Medresesi hayat ağacı. Google Görseller. www.google.com.tr/search?q=erzurum+yakutiye+medresesi+hayat+a%C4%9Fac%C4%B1 (Erişim Tarihi: 09.02.2022).
• Gültepe, G. (2016). Plastik sanatlarda soyut somut gösterge ve görseller üzerine metaforik bir yaklaşım (Sanatta yeterlik tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gültepe, G., & Berkli, Y. (2024). Eski Türk inanç sisteminde kutsal dört elementin ve dört yönün mitolojik bağlantıları: Velayetnamelerde keramet motifleri dört kapı-kırk makam. Sanat ve Yorum Dergisi, 44, 68-78.
• Işık, R. (2004). Türklerde ağaçla ilgili inanışlar ve bunlara bağlı kültler. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(2), 89-106.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1980). Eski Türk Dini. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kurt, C. (2021). Türk Gölge Oyununda Demonlar. Kam Yayınları.
• Kurt, C. (2021). Türk Gölge Oyununda Demonlar. Kam Yayınları.
• Lakoff, G., & Johnson, M. (2015). Metaforlar Hayat, Anlam ve Dil (Çev. Gökhan Yavuz Demir). İthaki Yayınları.
• Martinov, A. (2013). Altay Kaya Resimleri (Çev. Z. Bağlan Özer). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi.
• Martinov, İ. A. (2013). Altay Kaya Resimleri Biçiktu-Bomm (Çev. Z. Bağlan Özer). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mengeş, G. (2012). Ağaç sembolünün tarihsel gelişim içerisinde Türk resim sanatına yansıması ve Cumhuriyet dönemi Türk resminin ağaç sembolü üzerinden irdelenişi (Tez No: 357592). [Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Güzel Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalı Resim Eğitimi Bilim Dalı]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=G04IAPc9cd2wLISuKLxo3g&no=6B8oLKFK3aT4me_Jvh75hQ.
• Mengeş, G. (2012). Ağaç sembolünün tarihsel gelişim içerisinde Türk resim sanatına yansıması ve Cumhuriyet dönemi Türk resminin ağaç sembolü üzerinden irdelenişi (Yayımlanmış yüksek lisans tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Mercan, A. Ö. (2019). Türk kaya resimlerinin sanatsal kabulü. Ulakbilge, 41, 755-765.
• Mercan, Ö. A. (2019). Türk kaya resimlerinin sanatsal kabulü. Ulakbilge, 41, 755-765.
• Minör, H. V. (2013). Sanat Tarihinin Tarihi. Koç Üniversitesi Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1983). Bektaşi Menakıpnamelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri. İletişim Yayınları.
• Ögel, B. (1943). Uygurların menşe efsanesi. DTCF Dergisi, 6(1-2), 17-26.
• Ögel, B. (2014). Türk Mitolojisi I. Türk Tarih Kurumu.
• Öney, G. (1968a). Anadolu Selçuklu sanatında hayat ağacı motifi. Belleten, 32(125), 25-36.
• Öney, G. (1968b). Artuklu devrinden bir hayat ağacı kabartması hakkında. Vakıflar Dergisi, 7, 117-125.
• Öney, G. (1988). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Özek, C. (2020). Karagözüm İki Gözüm. Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Özek, C. (2020). Karagözüm İki Gözüm. Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Özek, C. (2020). Karagözüm İki Gözüm. Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Öztekin, S. (2008). Dinlerde hayat ağacı (Tez No: 228198) [Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (Dinler Tarihi) Anabilim Dalı]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=HGROZvKsEwLyempacz23vA&no=ljBWHdtvRAbS0MouLIkTcg
• Öztürk, Ş. A. (2012). Yakındoğu Demir Çağ uygarlıklarında hayat ağacı inancı (Tez No: 326730). [Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=KbkmSd8EOSkziuiLehxW8A&no=6ChW11gYzSfVERcsdUyaNg
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Roux, J. P. (2000). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. Kabalcı Yayınevi.
• Sagalayev, M. A. (2017). Ural-Altay Mitolojisinde Arketipler ve Semboller (Çev. Ali Toraman). Bilge Kültür Sanat.
• Sayılır, Ş. B. (2021). Türklerin ağaç ile mitolojik ve tarihi bağları üzerine bir değerlendirme. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3(6), 187-198.
• Somuncuoğlu, S. (2010). Sibirya’dan Anadolu’ya Taştaki Türkler. At-Ok Yayınları.
• Tarlakazan, E. B. (2018). Türk gölge oyunu "Karagöz"de doğaüstü tasvir ve semboller. Anemon, 6(6), 915-923.
• Tarlakazan, E. B. (2018). Türk gölge oyunu “Karagöz”de doğaüstü tasvir ve semboller. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(6), 915-923.
• Tez, Z. (2021). Mitolojinin Kültürel Tarihi: Doğu ve İslam Mitolojisi, Mitolojik Söylenceler. Doruk Yayımcılık.
• Uçar, Z. (2014). Türk kültüründe geyik ve Geyikli Baba üzerine. Kültür Evreni Dergisi, 21, 129-145.
• Üçer, M. (2019). Türk Kültür ve Sanatında Hayat Ağacı. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını.
• Vasilyef, V. N. (1909). İz obrojeniye Dolgano-Yakutskix duchov kakatrıbutu sonantva. Jivaya Starina.
• Yazar, T. (2007). Orta Çağ Anadolu Türk mimari bezemesinde vakvak üslubu. Bilig Dergisi, 42, 1-33.
• Yetkin, K. (1965). İslam Mimarisi. Ankara Üniversitesi Basımevi.