Ordu Yöresinin Fethi ve İskânı Döneminde Bir Serhat Gazisi Olarak Sevdeş Bey ve Şeyh Abdullah

Year 2025, Issue: 84, 567 - 577, 20.09.2025

Kamil Yavuz

https://doi.org/10.62425/turcology.1667048

Abstract

Anadolu’nun Osmanlı hâkimiyetine girmesinden sonra, fetih sonrası yapılan tahrirlerde yerel unsurlara ve mevcut toplumsal yapılara doğrudan müdahale edilmediği görülmektedir. Bu durumun dikkat çekici örneklerinden biri, Ordu ve yöresinde gerçekleştirilen tahrirlerde ortaya çıkmaktadır. Bölgede XIV. yüzyılın başlarında kurulmuş olan ve zamanla Osmanlı egemenliğine giren Hacıemiroğulları/Bayramlu vilayetlerinde yapılan 1455 tarihli tahrirde, eski Türk askerî ve idarî sisteminin bir yansıması niteliğindeki niyabet, bölük ve divan gibi terimlere sıkça rastlanmaktadır. Osmanlı idaresi, bölgeyi ele geçirmiş olsa da belirli bir süre boyunca eski bey ailesine ve onların kurumsal yapılarına müdahale etmeme politikası izlemiştir. Ancak zamanla, ele geçirilen bölgede Osmanlı nüfuzu tam anlamıyla tesis edildiğinde, önceki beyliklerin etkisini gösteren idarî ve malî yapılar kaldırılmış ve Osmanlı sisteminin kurumları yerleştirilmiştir. Bu değişim, ilk tahrirden sonra gerçekleştirilen diğer tahrirlere de yansımıştır.
Bölgenin idarî olarak kısımlara ayrılması sürecinde, birden fazla bölük oluşturulmuş ve bu bölükler, fetihte önemli rol oynayan beyler etrafında örgütlenen boy ve oymaklardan meydana gelmiştir. Ordu yöresinin fetih ve iskân döneminde etrafında önemli yoldaşlarını toplayan beylerden biri de Sevdeş Bey idi. Ancak Sevdeş Bey’in yaşadığı döneme dair detaylı kaynakların bulunmaması nedeniyle, XV. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren tutulan tahrir defterleri üzerinden onun tarihî şahsiyeti hakkında çıkarımlarda bulunmak gerekmektedir. Bu noktada tahrir defterleri temel kaynak işlevi görmekle birlikte, bazı açılardan yetersiz kalmaktadır. Nitekim 1455 tarihli tahrirde geçen “Sevdeşlü namı-ı diğer Ulubeylü Niyabeti” ifadesinde tahrir eminlerinin kimler olduğuna dair ayrıntılı bilgiler yer almamaktadır. Büyük ihtimalle, Ordu ve çevresindeki tahrirlerin de diğer bölgelerde olduğu gibi idarî birimlerin başında bulunan divanbaşılar tarafından kaleme alındığı düşünülmektedir.
Bu çalışmada, söz konusu tahrir defterlerinden hareketle Sevdeş Bey’in yanı sıra, bölgede onunla birlikte faaliyet gösteren divanbaşları, iktâ sahipleri ve şeyhler ele alınacak; böylece Ordu ve yöresinin Türk iskânına açılma sürecinde beylerin ve dervişlerin oynadıkları roller değerlendirilecektir.

Keywords

Ordu Bölgesi , İskân , Türkleşme , Karadeniz , Ahi.

Sevdeş Bey and Sheikh Abdullah as Frontier Ghazis in the Conquest and Settlement Period of the Ordu Region

Abstract

After Anatolia came under Ottoman rule, post-conquest tahrir (tax and land surveys) reveal that the Ottomans initially refrained from intervening in local elements and preexisting social structures. A striking example of this policy is reflected in the tahrirs conducted in Ordu and its surrounding region. In the territories of the Hacıemiroğulları/Bayramlu principality, which had been established in the early fourteenth century and gradually came under Ottoman domination, the tahrir of 1455 frequently refers to terms such as niyabet, bölük, and divan, which reflect the persistence of earlier Turkic military and administrative systems. Although the Ottomans seized control of the region, they initially pursued a policy of non-interference toward the former princely family and the institutions it had established. Over time, however, once Ottoman authority was firmly consolidated, the administrative and fiscal structures that bore the imprint of the former beylik were dismantled, and the Ottoman system was introduced. This transformation is also evident in subsequent tahrirs following the first survey.
In the process of dividing the region into administrative units, multiple bölüks were established, composed of clans and tribal groups organized around the beys who had played key roles in the conquest. One of these beys, who gathered significant companions around him during the conquest and settlement of the Ordu region, was Sevdeş Bey. Since detailed sources regarding his life are not extant, it is necessary to make inferences about his historical persona based on the tahrir registers kept from the first quarter of the fifteenth century onward, when the region was thought to have been incorporated into the Ottoman realm. Although the tahrirs constitute the principal sources concerning Sevdeş Bey, they remain insufficient in certain respects. For instance, in the tahrir of 1455, while the entry “Sevdeşlü, also known as Ulubeylü Niyabeti” is recorded, no detailed information is provided regarding the identities of the survey officials. It is highly probable that, as in other regions, the tahrirs of Ordu and its environs were drafted under the authority of local divanbaşis.
Drawing upon these tahrir registers, this study examines Sevdeş Bey as well as the divanbaşis, iktāʿ holders, and sheikhs who operated in the region alongside him, thereby highlighting the roles of beys and dervishes in the process of Turkic settlement and incorporation of Ordu and its surroundings into the Ottoman order.

Keywords

Ordu Region , Settlement , Turkification , Black Sea , Ahi.

References

• Arşiv Belgeleri
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Tahrir Defterleri (TD): 13, 37, 387.
• Kuyûd-ı Kadime Arşivi (KKA) Tahrir Defterler (TD): 169.
• Yayınlanmış Vesikalar
• Öz, M., & Acun, F. (2008). Orta Karadeniz tarihinin kaynakları VII: Karahisar-ı Şarkî Sancağı mufassal avârız defteri (1642-43 tarihli). Türk Tarih Kurumu.
• Yediyıldız, B., & Üstün, Ü. (2002). Ordu yöresi tarihinin kaynakları II: 1455 tarihli tahrir defteri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yediyıldız, B., & Üstün, Ü. (1992). Ordu yöresi tarihinin kaynakları I: 1485 tarihli tahrir defteri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kaynak Eserler
• Bryer, A., & Winfield, D. (1985). The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos. Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
• Develioğlu, F. (2006). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Eğilmez, S., & Yıldırım, A. S. (2016). Bayramlu Beyliği ve Beylik Mirası Olarak “Ordu” Adı. S. Kılıç & A. S. Yıldırım (Ed.), Çayeli’nden Erzurum’a Yrd. Doç. Dr. Cemil Kutlu – Armağan Kitap- (ss. 307-346). Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Emecen, M. F. (2018). XIV. Asır Doğu Karadeniz Tarihinden Bir Safha: Hacıemiroğulları, Giresun ve Kuşdoğan Bey İlişkisi Hakkında Neler Biliyoruz?. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (13)25, 133-144.
• Fatsa, M. (2017). Karadeniz’de Zaviyeler (15-17. Yüzyıl). Arı Sanat Yayınları, İstanbul.
• Fatsa, M. (2024a). Bayramoğulları Beyliği (Hacıemiroğulları ve Kürtün Çepni Beyleri). Kocaeli Sağlık ve Teknoloji Bilimleri Üniversitesi Yayınları.
• Fatsa, M. (2024b). Ordu ve Yöresinin Fethi ve İskanı Sürecinde Öncü Bir Şahsiyet Olarak Şeyh Abdullah ve Müessisi Olduğu Vakıf Kurumları. S. Gülten, M. Özkan, M. Karakulak, K. Yavuz & Merve K. (Ed.), Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşunun 100. Yıl Anısına Danişmentli Havzasında Kültür ve Tarih (ss. 141-148). Fenomen Yayıncılık.
• Finlay, G. (1854). History of the Byzantine and Greek Empires (C. 2). London.
• Gündüz, T. (1997). Anadolu’da Türkmen Aşiretleri Bozulus Türkmenleri 1540-1640. Bilge Yayınları.
• Keçiş, M. (2023). Trabzon İmparatorluğu ve Bayramlı Beyliği İlişkileri Üzerine Kısa Bir Değerlendirme. S. Gülten & M. Özkan & M. Karakulak & K. Yavuz (Ed), Orta Karadeniz’de Türk İskanı Bayramlı/Hacıemiroğulları Beyliği (ss. 67-71). Ordu Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Koca, S. (2015). Türkiye Selçuklu Tarihinin Akışını Değiştiren ve Anadolu’nun Kaderini Belirleyen Savaş: Kösedağ Bozgunu. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 35, 35-84.
• Lebeau. (1836). Histoire du Bas-Empire (M. Brosset, Ed.; C. 20). Paris.
• Panaretos. (2019). Two works on Trebizond: Michael Panaretos, Bessarion (S. K., Trans.). Dumbarton Oaks, Harvard University Press.
• Shukurov, R. (2016). The Byzantine Turks 1204-1461. Brill, Leiden Bostan.
• Sümer, F. (1992). Çepniler: Anadolu’daki Türk Yerleşmesinde Önemli Rol Oynayan Bir Oğuz Boyu. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Yavuz, K. (2022). Anadolu’da Bir Çepni Merkezi: 13-16. Yüzyıllarda Sinop ve Çevresinde Çepniler. VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi. (7)2. 1090-1109.
• Yediyıldız, B. (2019). Hacıemiroğulları Beyliği’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Ordu Tarihinden İzler. Ordu Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Yıldırım, A. S. (2016). Ordu’nun Tarihî Coğrafyası (Tez No. 446233). [Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Yıldırım, A. S. (2023). Beyliğin Adı Üzerine Bir Analiz: Hacıemiroğulları mı? Bayramlu mu?. İçinde S. Gülten, M. Özkan, M. Karakulak & K. Yavuz (Ed.), Orta Karadeniz’de Türk İskânı: Bayramlı/Hacıemiroğulları Beyliği (ss. 13-26). Ordu Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.