Places Where The Plague Was Seen İn The Balkans İn The 18th Century And Its Effects On The Ottoman Economy

Year 2025, Volume: 5 Issue: 1, 121 - 161, 30.06.2025

Fatima Sevde Gül

https://doi.org/10.71138/turkav.1666442

Abstract

Throughout history, diseases that threatened humanity and turned into epidemics have negatively affected societies for centuries, causing the mass death of millions of people within a few days, weeks, or years. The Plague (Ta’un) in particular, although it largely lost its impact in the Ottoman world after the 19th century, giving way to the cholera epidemic and the large-scale outbreaks caused by this microorganism, continued to have effects in various regions of the empire, both locally and regionally, until this century. The 18th century was a period in which the plague was frequently seen regionally and caused significant losses for the Ottoman Empire. This disease, which also occurred in the Balkans, had adverse effects on public health and society. The existing financial system of the Ottomans was also affected by this disease, and it had a significant impact on the taxation system, particularly taxes like cizye, avârız, and evlâd-ı fâtihan. This article focuses on the plague outbreaks in the Balkans under Ottoman rule, including how frequently they occurred in which districts and regions, the effects of these epidemics, the measures taken by the central government against them, and their impact on the taxation system. The study covers the effects of the plague in the Balkans during the 18th century. The ınformation obtained from the Ottoman archives were specifically limited to the Balkan region. The information ı identified in the official documents from the Ottoman archives enabled us to make an assessment of the cities and regions in the Balkans where the plague occurred and its effects on those areas.

Keywords

Ottoman , Plague , Ta , Epidemic , Balkans , Black Death , Tax

XVIII. Yüzyılda Balkan Coğrafyasında Veba Hastalığının Görüldüğü Yerler ve Osmanlı Ekonomisine Etkileri

Abstract

Tarihin muhtelif zamanlarında insanlığı tehdit eden ve salgına dönüşen hastalıklar, yüzyıllardır toplumları olumsuz etkilemiş ve birkaç gün, hafta ya da yıl içerisinde milyonlarca insanın kitlesel ölümüne neden olmuştur. Veba Salgını (Ta’un) da Osmanlı dünyasında bilhassa XIX. yüzyıldan itibaren umumen etkisini yitirip, yerini kolera salgını ve bu mikrobun yarattığı büyük salgınlara bıraksa da bu yüzyıla kadar imparatorluğun muhtelif bölgelerinde gerek yerel düzeyde gerekse bölgesel olarak etkisini hissettirmiştir. XVIII. yüzyıl bu bağlamda Osmanlı Devleti için vebanın bölgesel olarak çok sık görüldüğü ve çokça kaybın verildiği bir dönem olmuştu. Balkan coğrafyasında da cereyan etmiş olan bu hastalık, insan ve toplum sağlığı açısından olumsuz neticelere sebebiyet vermişti. Osmanlıların var olan mali düzeni de bu hastalıktan etkilenmiş ve Osmanlı ekonomisinin vergilendirme sisteminde yer alan cizye, avârız, evlâd-ı fâtihan gibi vergiler üzerinde etkisini önemli ölçüde göstermiştir. Bu makalede Osmanlı idaresinde Balkan Coğrafyasında cereyan eden veba salgınlarının, hangi kaza ve bölgelerde ne sıklıkla cereyan ettiği, salgınların tesirleri ve merkezi yönetimin salgınlara karşı aldığı tedbirleri, salgınların vergi sistemine etkilerinin üzerinde durulurken bölgede görülen veba salgınının XVIII. yüzyıldaki etkilerini kapsamaktadır. Çalışmada Osmanlı arşivinden tespit edilen veriler Balkan coğrafyası sınırlı tutularak kullanılmıştır. Resmi evraklar için Osmanlı arşivlerinde tespit ettiğimiz veriler, Balkan coğrafyasında sınırlı tutulmuştur. Bu bağlamda elde ettiğim veriler, salgının hangi Balkan şehir ve bölgelerinde görüldüğüne ve görüldükleri yerlerdeki etkileri hakkında bir değerlendirme yapabilmeye olanak sağlamıştır.

Keywords

Osmanlı , Veba , Taun , Salgın , Balkan , Kara Ölüm , Vergi

Supporting Institution

İstanbul Aydın Üniversitesi

Thanks

Editör ekibine teşekkür ederim.

References

• Ali Emiri Tasnifi, Ahmed III. (AE.SAMD.III).
• Ali Emiri Tasnifi, Mahmud I (AE. SMHD.I).
• Ali Emiri Tasnifi, Mustafa III (AE.SMST.III).
• Bâb-ı Âsâfi, Amedi Kalemi (AMD).
• Divan-ı Hümayun Kalemi (DVN).
• Hatt-ı Hümâyun Tasnifi (HAT).
• İbnül Emin Tasnifi, İbnülemin Askeriye (İE. AS).
• İbnül Emin Tasnifi, İbnülemin Dahiliye (İE. DH).
• İbnül Emin Tasnifi, İbnülemin Ensab (İE. ENB).
• İbnül Emin Tasnifi, İbnülemin Meadin (İE.MDN).
• İbnül Emin Tasnifi, İbnülemin Sıhhiye (İE. SH).
• Muallim Cevdet Tasnifi, Cevdet Adliye (C.ADL).
• Muallim Cevdet Tasnifi, Cevdet Askeriyye (C.AS).
• Muallim Cevdet Tasnifi, Cevdet Hariciye (C.HR).
• Muallim Cevdet Tasnifi, Cevdet Mâliye (C.ML).
• Mühimme Defterleri (A. DVNSMHM.d).
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d).
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakları (TS.MA.e).
• Yabancı Arşivler, Bulgaristan Arşivi (04).
• AKYAY, Necmeddin, "Türkiye’de Veba Salgınları ve Veba Hakkında Eski Yayınlar", Mikrobiyoloji Bülteni Ankara Mikrobiyoloji Derneği Yayın Organı, C. 8, S. 2, Ankara 1974, ss. 209-219.
• ARICI, Müstakim, "İslâm Coğrafyasında Salgınlar Tarihinin Sessiz Kaynakları: Kaynakları: Taun/Veba Risaleleri Literatürü", Nazariyat: Journal for the History of Islamic Philosophy & Sciences/Nazariyat İslam Felsefe Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.7, S.1, İstanbul 2021, ss. 93-148.
• ARMAĞAN, A. Latif, XVII. “Yüzyılın Sonu ile XVIII. Yüzyılın Başlarında Batı Anadolu ve Balkanlarda Görülen Veba Salgınlarının Sosyo-Ekonomik Etkileri Üzerine Bir Araştırma”, 38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri, C. 2, Ankara 2005, ss. 907-914.
• AYALON, Yaron, Natural Disasters in The Ottoman Empire: Plague, Famine and Other Misfortunes, Cambridge 2015.
• AYDINER, Mesut, “Küresel Isınma Tartışmalarına Tarihten Bir Katkı: Arşiv Belgeleri Işığında XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbakır ve Çevresinde Meydana Gelen Büyük Kıtlık ve Alınan Tedbirler”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 19, Ankara 2006, ss. 123-138.
• BATĞI, Özlem, “Seyahatnamelerde Osmanlı İnsanının Hastalıkları ve Tedavi Yöntemleri”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), C. 4, S. 8, Burdur 2017, ss. 169-182.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Küçük Kaynarca’dan Yıkılışa”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C. 1, İrcica, İstanbul 1999.
• BOLLET, Alfred Jay M.D. Plagues and Poxes, The İmpact Of Human History On Epidemic Disease, Demos Medical Publishing, Inc., 2004.
• BOYKOV, Grigor, KİEL Machiel, “Tatarpazarcığı”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul 2011, ss. 170-172. BULMUŞ, Birsen, Plague, Quarantines And Geopolitics İn The Ottoman Empire, Edinburgh University Press Ltd, 2012.
• CENGİZ, Hasan Ali, “XIX. Yüzyıla Kadar Edirne’de Görülen Salgın Hastalıklar”, Vakanivüs - Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 2, Sakarya 2020, ss. 511-529.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara 2013.
• DOLS, Michael W. “The Second Plague Pandemic and Its Recurrences in the Middle East: 1347-1894”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, C. 22, S. 2, Brill 1979, ss. 162-189.
• DEMİR, Alpaslan, “Osmanlı Devleti’nde Haşerelere Karşı Bir Önlem: Çekirge Suyu”, Erdem, S.67, 2014, ss.33-45.
• EMECEN, Feridun, “Baş Muhasebe Kalemi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul 1992, ss. 133-135.
• EMEKTAR, Ramazan, "İbn Acîbe’nin Vebâ/Tâun Gibi Hastalıklara Yaklaşımı", İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, C. 9, S. 1, Kocaeli 2023, ss. 69-92. ENGİN, Hakan, Teşkilat, Tahkimat ve Mali Yapısıyla Osmanlılarda Serhaddin Savunması, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2023.
• ERDOĞAN, Meral, 18. Yüzyılın Sonu 19. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Devleti’nde Veba Yılları (İzmir Örneği), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Eskişehir 2017.
• ERKAL, Mehmet, “Cizye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss. 45-48.
• GENÇ, Mehmet, “Mukataa”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 31, Ankara 2020, ss. 129-132.
• HACISALİHOĞLU, Mehmet, “Makedonya”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara 2003, ss. 437-444.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, “Çirmen”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss. 341-342.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, “Evlâd-ı Fâtihân”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul 1995, ss. 524-525. HAMMER, Josep Von, Büyük Osmanlı Tarihi, Üçdal Neşriyat, C. 16, İstanbul 1992.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlılarda Cizye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss. 45-48.
• İSTEK, Emrah, “Osmanlı Hekimlerinin Türkçe Tıp Eserlerinde Veba Hastalığı ve Tedavisi”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), S. 35, ss. 128-152.
• KAHVECİ, Gülay, 29 Numaralı Mühimme Defteri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1998.
• KALLEK, Cengiz, “Kile”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 25, Ankara 2022, ss. 567-570.
• KAYAPINAR, Ayşe, “Osmanlı Döneminde Rumeli'de Bir Nahiye Merkezi: Pravadi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 30, S. 1, İzmir 2015, ss. 121-148.
• KENANOĞLU, M. Macit, “Vergi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 43, İstanbul 2013, ss. 52-58.
• KILIÇ, Orhan, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti'nde Salgın Hastalıklar, Fırat Üniversitesi Basımevi, Elazığ 2004.
• KILIÇ, Orhan, İnsanlığın Ölümle İmtihanı; Mikrop, Salgın ve Toplum, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2021.
• KİEL, Machiel, “Tırhala”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 41, İstanbul 2012, ss. 114-116.
• KİEL, Machiel, “Yenice-i Karasu”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 43, İstanbul 2013, ss. 443-445.
• KOÇ, Yahya, 149 Numaralı Mühimme Defteri (1155-1156/1742-1743) İnceleme-Çeviriyazı-Dizin, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2011.
• KOLLİNG, Oskar, “XVIII. Asırda Vebâ Salgını Devirlerinde Ticaret Münasebetleri”, çev. Sadrettin Karatay, Ülkü, C. 17, S. 100, Ankara 1941, ss. 317-324.
• KÖSE, Muhammed, “İngiltere Konsolosluk Raporlarında 1878 Yılında Türkiye Avrupası’nın Demografik Yapısı”, XVIII. Türk Tarih Kongresi (1-5 Ekim 2018/ Ankara) Kongreye Sunulan Bildiriler Göç ve İskân – İktisat Tarihi – Vakıflar Tarihi, Ankara 2018, C. 5, S. 35, ss. 129-172.
• KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2023.
• KUYUCUKLU, Nazif, “Bulgaristan”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 6, İstanbul 1992, ss. 391-396.
• MAHMOUD, Ramy, "İbn Hacer El-´Askalânî’nin Veba-Tâun Gibi Salgın Hastalıklara Yaklaşımı", Rumeli İslam Araştırmaları Dergisi, S. 6, Edirne 2020, ss. 67-86.
• MAXİM, Mihail, “Tımışvar”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 41, İstanbul 2012, ss. 94-95. MONTAQU, Lady, Türkiye Mektupları (1717-1718), çev. Aysel Kurutluoğlu, Tercüman, İstanbul 1977.
• ÖZ, Mehmet, “Tahrir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul 2010, ss. 425-429.
• PANZAC, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997.
• ROBARTS, Andrew, A Plague On Both Houses?: Population Movements and The Spread Of Disease Across The Ottoman-Russian Black Sea Frontier, 1768-1830s, Washington, DC. 2010.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Ahkâm Defteri”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1988, ss. 551.
• SARICAOĞLU, Fikret, “1774-1789 Yıllarında Osmanlı Devleti’nin Dış Politikası”, Türkler, C. 12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.
• TAN, Ertuğrul, XVIII. Yüzyılda Osmanlılarda Vebâ: Örnek Bir Çalışma Olarak Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi’nin “Micennetü’t- Tâ’un Ve’l-Vebâ” İsimli Çalışması, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Trabzon 2016. Türk Tarihinde Salgınlar ve Afetler, ed. Musa Şamil Yüksel, Hasan Işık, Astana Yayınları, 2021, ss.1-352.
• TURNA, Nalan, "İstanbul’un Veba ile İmtihanı: 1811- 1812 Veba Salgını Bağlamında Toplum ve Ekonomi", Studies of The Ottoman Domain (Osmanlı Hakimiyet Sahası Çalışmaları), C. 1, S. 1, Burdur 2011, ss. 1-36.
• VARLIK, Nükhet, “İstanbul’da Veba Salgınları”, Büyük İstanbul Tarihi, çev. Ahmet Aydoğan, C. 4, İstanbul 2016, ss. 146-151.
• VARLIK, Nükhet, “New Science And Old Sources: Why The Ottoman Experience Of Plague Matters”, The Medieval Globe, vol. 1, 2014, ss. 193-227.
• VARLIK, Nükhet, “Oriental Plague” or Epidemiological Orientalism? Revisiting the Plague Episteme of the Early Modern Mediterranean, Amsterdam University Press, 2017, ss. 57-87.
• VARLIK, Nükhet, “Osmanlılarda Veba Salgınları”, Toplumsal Tarih Dergisi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, S. 296, İstanbul 2018, ss. 30-36.
• VARLIK, Nükhet, “Taun”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.40, İstanbul 2011, ss.175-177. VARLIK, Nükhet, Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba (1347-1600), Kitap Yayınevi, İstanbul 2017. YILDIRIM, Hacı Osman, Șener, Murat, Dutoǧlu, Salih, "7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567-1569): Özet-Transkripsiyon-İndeks", T.C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 1998.
• YILDIRIM, Nuran “Osmanlı Coğrafyasında Karantina Uygulamalarına İsyanlar ‘Karantina İstemezük!’”, Toplumsal Tarih, S. 150, İstanbul 2006, ss. 18-27. YILDIZ, Fatma, 19. Yüzyıl’da Anadolu’da Salgın Hastalıklar (Veba, Kolera, Çiçek, Sıtma) ve Salgın Hastalıklarla Mücadele Yöntemleri, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Denizli 2014.