Kırgız Dili ve Edebiyatının Kuruluş Yıllarına Ait Arap Harfli Kırgız Metinlerinde Alfabe ve Yazım Kuralları

Yıl 2009, Sayı: 17, 5 - 32, 01.01.2009

Ufuk Deniz Aşçı

Öz

Bu makalede, Kırgızların ilk millî alfabesi ve bu alfabeyle oluşturulmaya çalışılan yazım kuralları ele alınmıştır. Söz konusu alfabe ve yazım kuralları, o döneme ait beş eser taranarak tespit edilmiş, örneklerle açıklamalar yapılmıştır. Ana konuya girmeden evvel, Kırgızların 1920’li yıllara kadar süren edebiyatları ile ilgili bilgiler verilmiş, Kırgızların bu yıllara değin süren eğitim serüvenleri açıklanmaya çalışılmıştır. Böylelikle ilk alfabe ve yazım kurallarının nasıl bir dönemde ve durumda oluşturulduğu daha net anlaşılacaktır. Sonuç bölümünde, Arap harfli ilk Kırgız alfabe sistemi ile bugünkü Kiril kaynaklı Kırgız alfabe sistemi mukayese edilmiş; hangi sistemin daha millî ve Kırgız ses yapısına uygun olduğu gösterilmeye çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Arap harfli Kırgız alfabesi, Kırgızca, Kırgız edebiyatı, alfabe, yazım kuralları

Alphabet and Spelling Rules in the Early Era Kyrgyz Texts Written in Arabic Script

Öz

This article explains the first national alphabet of the Kyrgyz and its spelling rules in reference to five different works from the early times of the Kyrgyz language and literature. To start with, a brief survey of the Kyrgyz literature until 1920s and the educational and political processes are explained so that a better understanding of the conditions under which the early alphabet and spelling rules were used. The results are attained on the basis of a comparison made between the first Arab-letter Kyrgyz alphabet system and the current Cyrillic Kyrgyz one, to find out which system is more suitable for the phonological characteristics of the Kyrgyz language

Anahtar Kelimeler

Arabic script Kyrgyz alphabet, Kyrgyz language, Kyrgyz literature, the alphabet, spelling rules

Kaynakça

• ARABAY UULU, İşenaalı (1925), Cazuu Colunda Saamalık, Maskö: Maskö Borbor Halık Basmahanası.
• ------------, (1926), Alip-Bee, Prunza: Kırgızıstan Ökümöt Basma Söz Bölümü.
• KARAC UULU, Sıdık (1928), Teñdik Colunda, Eki Köşögölü Kamidiya (Külkü), Prunza: Kırgızıstan Memleket Basması.
• MİŞİN, İ. (1929), İlim Cana Din, (Nauka i Repigiya’nın çevirisi. Çeviren: Sıdık Karac Uulu), Prunza: Kırgızıstan Memleket Basması.
• TOGOLOK Moldo (Moldo Bayımbet) (1925), Nasıyat, Moskva: Kırgız Bilim Kemesiyesi (Tsentral’noye İzdatel’stvo Narodov SSSR. Moskva, Nikol’skaya, 10. Po Zakazu Revkoma Kara-Kirgizskoy Avtonomi Oblasti).
• ABDULDAYEV, E., İSAYEV, D., (Red.) (1969), Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü, Frunze: Mektep Basması.
• ------------, (Red.) (1984), Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü, c-I, Frunze: Mektep Basması.
• ABILKASIMOV, B. (1988), XVIII-XIX. Gasırdagı Kazak Adabiy Tilinin Cazba Nuskaları, Almatı: Gılım.
• BOBROVNİKOV, N. A.(1913), Russko-Tuzemniye Uçilişa, Mektebı i Medresi Sredney Azii, St. Petersburg.
• CİGİTOV, Salican (1987),“Kırgız Sovet Edebiyatının Carılışı, Calpı Tarıhıy Cana Madanıy Şarttar, Poeziya, Proza, Dramaturgiya”, Kırgız Sovet Adabiyatının Tarıhı-I, Frunze: İlim Basması, s.31-99.
• ------------, (2006), Karanlık Yıllar ve Bir Mihenk Taşı: Sıdık Karaçev, Bişkek: Kırgız Türk “Manas” Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:15, s. 93-105.
• CUMAKUNOVA, Gülzura (2001), “Atatürk’ün Harf Devrimi ve Kırgızistan’da Alfabe Meselesi”, I. Uluslararası Atatürk ve Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, (Ankara, 6-7 Ekim 2000), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, s.65-70
• ÇEKEROĞLU, Betül (2007), Kırgızlar İçin Açılan Rus Yerli (Tuzem) Okulları, Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Bişkek.
• DIYKANOV, K. (1994), Kırgız Tilindegi Kıyın Maseleler ve Tuvra Cazuv, Bişkek.
• DIYKANOV, K., DIYKANOVA, Ç. (1990), Arab Cazuusun Üyrönüü, Frunze.
• DIYKANOV, K., KUDAYBERGENOV, S., YANŞANSİN, Y. (1958), Kırgız Cazuu Tarıhınan, Frunze: Kırgızokuupedmambas.
• İDİRİSOV, S. (2007), Kıtaylık Kırgızdarın Adabiy Tili, Kırgız-Türk “Manas” Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkoloji Bölümü Doktora Tezi, Bişkek.
• KARASAYEV, H. K. (1983), Orfografiyalık Sözdük, Frunze: Sovetskaya Entsiklopediya.
• KASAPOĞLU-ÇENGEL, Hülya (2005), Kırgız Türkçesi Grameri, Ses ve Şekil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KAYIPOV, Süleyman (2005), Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, c.31, Kırgız Edebiyatı-I, KTBY, Ankara.
• NASKALİ, Emine Gürsoy (2002), “Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde Dil Politikaları”, Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, (Haz. Emine Gürsoy Naskali, Erdal Şahin), Haarlem: Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi Yayınları: 55-61.
• ORUZBAYEVA, B.Ö., (Red.) (1983), Kırgız Sovet Entsiklopediyası, Frunze: Kırgız SSR İlimler Akademiyası, Kırgız SSR Basma, Poligrafiya Cana Kitep Sooda İşteri Boyunça Mamalekettik Komiteti.
• OSMONKULOV, A. (1976), Kırgızstanda El Agartuu İşlerinin Cana Ene Tilin Okutuunun Tarıhınan, Frunze: Mektep Basması.
• ÖNER, Mustafa (1998), Bugünkü Kıpçak Türkçesi: Tatar, Kazak ve Kırgız Lehleri Karşılaştırmalı Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• SULTANOVA, Mahpurat (2007), XIX. Kılımdın carımı XX. Kılımdın Başındagı Tüştük Kırzistandagı Bilim Berüünün Abalı, Kırgız-Türk “Manas” Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkoloji Bölümü Doktora Tezi, Bişkek.
• YUDAHİN, K.K. (1965), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 1. Kniga, Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• ------------, (1965), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 2. Kniga, Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• ------------, (1985), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 1. Kniga, Frunze: Sovetskaya Entsiklopediya.
• ------------, (1985), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 2. Kniga, Frunze: Sovetskaya Entsiklopediya.
• ------------, (1988), Kırgız Sözlüğü, c.I-II (Çev.: Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.