Yenisey Yazıtlarındaki Tek Örnekler

Yıl 2013, Sayı: 26, 37 - 50, 01.06.2013

Erhan Aydın

Öz

Yenisey yazıtları, Moğolistan’ın kuzeyinde, Yenisey Irmağı boyunca bugünkü Hakasya ve Tuva sınırları içerisindeki bugün toplam sayısı 250 civarında olan runik harfli Türkçe yazıtlardır. Bu yazıtlardan Uybat III E 32 yazıtı ilk bulunan yazıt olduğu hâlde N. Yadrintsev tarafından 1889 yılında II. Türk Kağanlığı’nın tahtında oturan Bilge Kağan ve kardeşi Köl Tegin adına dikilen iki büyük yazıt bulununcaya kadar bu yazıtların kimlere ait olduğu ve alfabenin niteliği hakkında pek bir şey bilinmiyordu. Thomsen’in bu alfabedeki harfleri çözmesinden sonra çalışmalar, daha çok Moğolistan bölgesi üzerinde yoğunlaşmış, ancak bu yazıtları okuma girişimleri de olmuştur. Bu anlamda özellikle W. Radloff, S. Ye. Malov ve H. N. Orkun’un adını anmak gerekir. Yenisey yazıtlarının daha çok bölgede yaşamış olan Kırgızlar, Azlar ve Çikler tarafından dikildiği düşünülmekle birlikte yazıtlarda tarih kayıtları bulunmamaktadır. Bu yazıtlar, söz varlığı açısından özellikle Moğolistan’da bulunan ve II. Türk Kağanlığı ile Uygur Kağanlığı’nın kağanları ve yöneticileri tarafından dikilen yazıtlardan farklı kimi sözcükler bulunmaktadır. Bu yazıda Yenisey yazıtlarındaki tek örnekler üzerinde durulmuş, diğer runik metinlerde olup olmadığı belirlendikten sonra sözcüğün runik dönemden sonraki metinlerde bulunup bulunmadığı sorgulanmıştır. Ayrıca sözcükle ilgili yapılan etimolojilere de değinilmiş ve çeşitli değerlendirmelerde bulunulmuştur. Özellikle diğer runik metinlerde tanıklanmayan sözcüklerin diyalektik özellikler taşıdığı sonucuna varılmaya çalışılmış, böylelikle kimi sözcüklerin yöresel sözcükler olduğu kanaati ortaya çıkmıştır

Anahtar Kelimeler

Yenisey yazıtları, Hapax legomenon, Eski Türk Yazıtları, Söz varlığı, leksikoloji.

Hapax Legomena In Yenisei Inscriptions

Öz

Yenisei inscriptions are inscriptions along the Yenisei River having a total number of 250 and thought to have been erected by the Kyrgyz. Among these inscriptions, although the first discovered one was Uybat III E 32 Inscription, not much had been known about the characteristics of the alphabet and who they belonged to until the inscriptions remained from the Second East Turkic Khanate was found in 1889 by N. Yadrintsev. After the decipherment of the letters in this alphabet by Thomsen, researches mostly focused on the Mongolian area, and attempts were also made to read these inscriptions. In this sense, we should mention the names Radloff, S. Ye. Malov and H. N. Orkun. Although it is generally been thought that the Yenisei Inscriptions were erected by the Kyrgz, Az and the Cik people, who mostly lived in the area, the inscriptions themselves do not indicate any date in them. In terms of the vocabulary use, these inscriptions are somewhat different from the inscriptions erected by the rulers of the 2nd Turkish Khanate and the Uighur Khanate, located in Mongolia. In this article, single examples of words have been touched upon, and after determining if the words are present in other runic texts, whether or not the word in question was present in post–runic text was questioned. Etymological studies with regards to the analyzed words are also within the scope of this article. Some conclusions, too, have been derived. Also, an effort has been made to come to the conclusion that words which are not witnessed in other runic texts are of dialectic origin, and peculiar to a local area.

Anahtar Kelimeler

Yenisei Inscriptions, Hapax legomena, Old Turkic Inscriptions, Lexicology.

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (2000), En Eski Türkçenin İzlerinde, Orhun ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler, İstanbul: Simurg.
• ALİMOV, Rysbek (2013), “Kırgızistan Yazıtları”, Yenisey–Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig (Hzl.: Erhan Aydın ve Rysbek Alimov ve Fikret Yıldırım), Ankara: BilgeSu, 279–337.
• ANOHİN, A. V. (1924), Materialı po Shamanstvu u Altaitsev, Sobrannıe vo vremya puteşestviy po Altayu 1910–12 gg. po poruçeniyu Russkogo Komiteta dlya izuçeniya Sredney i Vostoçnoy Azii. Leningrad.
• ……….., (1987), “Altay Şamanlığına Ait Maddeler”, (Çeviren: Abdülkadir İnan), Makaleler ve İncelemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 403–453.
• ARAT, R. Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig. III İndeks, (Hzl.: Kemal Eraslan ve Osman F. Sertkaya ve Nuri Yüce), İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• AYDIN, Erhan (2012), Orhon Yazıtları, Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor, Konya: Kömen.
• ……….., (2013), “Yenisey Yazıtları”, Yenisey–Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig (Hzl.: Erhan Aydın ve Rysbek Alimov ve Fikret Yıldırım). Ankara: BilgeSu, 15–277.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, F. Sema (1998), “Yenisey Kitabeleri ve Yer Sular”, Journal of Turkish Studies XXII, c. 2: 171–184.
• ……….., (2000), “Eski Türk Çağı Kaya Yazıtları: I. Örük Yazıtı, II. Hangiday Yazıtı, III. Arhanan Yazıtı”, Kök Araştırmalar II/1: 121–134.
• BASKAKOV, N. A. ve T. M. TOŞÇAKOVA (1999), Altayca–Türkçe Sözlük, (Çeviren: Emine Gürsoy–Naskali ve Muvaffak Duranlı), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• BATMANOV, İ. A. (1959), Yazık Yeniseyskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pis’mennosti, Frunze: Akademiya Nauk Kirgizskoy SSR, Institut Yazıka i Literaturı.
• ……….. ve A. Ç. KUNAA (1963), Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti Tuvı. I, II. Kızıl.
• BATTULGA, Ts. ve Ts. TÖRBAT ve N. BAYARHÜÜ ve T. İDERHANGAY (2006), “Tehtiyn golın runi biçees”, Acta Historica Mongolici VII/1: 5–9.
• ……….., ve İ. V. KORMUŞİN (2009), “O nominal’noy nadpisi na skale v Hangidae (Tsentral’naya Mongoliya)”, Tyurkologiçeskiy Sbornik 2007–2008: 5–13.
• DANKOFF, Robert ve James KELLY (1985), Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at–Turk), Part III, Harvard: Harvard University.
• DS: Türk Dil Kurumu (1993). Derleme Sözlüğü, 2. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• DTS: NADELYAYEV, V. M. ve D. M. NASİLOV ve E. R. TENİŞEV ve A. M. ŞÇERBAK (1969), Drevnetyurkskiy Slovar’, Leningrad: Nauka.
• ED: CLAUSON, Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre–Thirteenth–Century Turkish, Oxford: Oxford University.
• ERDAL, Marcel (1998), “Eine unbekannte Jenissei–Inschrift aus der Adrianov–Kollektion”, Bahşı Ögdisi, (Festschrift für Klaus Röhrborn anlässlich seines 60. Geburtstag/60.
• Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı), (Edd.: Jens P. Laut ve Mehmet Ölmez), Freiburg–İstanbul: Simurg, 83–96.
• ……….., (2002), “Anmerkungen zu den Jenissei–Inschriften”, Splitter aus der Gegend von Turfan, (Festschrift für Peter Zieme anlässlich seines 60. Geburtstags) (Edd.: Mehmet Ölmez ve S.–Ch. Raschmann), İstanbul, Berlin, 51–73.
• GABAIN, A. v. (1988), Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• HAMILTON, James (1958), “Autor du Manuscrit Staël–Holstein”, T’oung pao XLVI: 115– 153.
• HAUENSCHILD, Ingeborg (2003), Die Tierbezeichnungen bei Mahmud al–Kaschgari Eine Untersuchung aus sprach–und kulturhistorischer Sicht, Wiesbaden: Harrassowitz: (Turcologica 53).
• KAÇALİN, Mustafa S. (2010), Niyāzī, el–lugātu’n–nevā’iyye ve’l–istişhādātu’l– cagatā’iyye, Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, Ankara: Türk Dil Kurumu. KÁROLY, László (2008), “Yakut Names for Animals in Pallas’s Zoographia”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae LXI/3: 295–323.
• KLYAŞTORNIY, S. G. (1976a), “Runiçeskaya epigrafika Yujnoy Sibiri (Naskal’nıye nadpisi Tepseya i Turana)”, Sovyetskaya Tyurkologiya 1976/1: 66–70.
• ……….., (1976b), “Stelı zolotogo ozera (k datirovke Yeniseyskih runiçeskih pamyatnikov)”, Turcologica 1976 (K Semidesyatiletiyu Akademika A. N. Kononova) (Edd.: S. G.
• Klyaştornıy ve Yu. A. Petrosyan ve E. R. Tenişev), Leningrad: Akademiya Nauk SSSR, 258–267.
• KORMUŞİN, İ. V. (1997), Tyurkskiye Yeniseyskiye epitafii, tekstı i issledovaniya, Moskva: Nauka.
• ……….., (2001), “Kuzey Tuva Öğök–Turan Vadisindeki Göktürk Anıtlarının Bazı Özellikleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı–Belleten 2000: 257–261.
• ……….., (2008), Tyurkskiye Yeniseyskiye epitafii, grammatika, tekstologiya, Moskva: Nauka.
• LAUFER, Berthold (1916), “Loan–words in Tibetan”, T’oung pao XVII: 403–552.
• MALOV, S. Ye. (1951), Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti, tekstı i issledovaniya, Moskva–Leningrad.
• ……….., (1952), Yeniseyskaya pis’mennost’ Tyurkov, tekstı i perevodı, Moskva–Leningrad. MORI, Masao (1986), “Arutun–Kyoru dai–ichi hibun kōshaku”, Tôhô–gaku LXXII: 1–17.
• ORKUN, H. Namık (1938), Eski Türk Yazıtları II, İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• ……….., (1940), Eski Türk Yazıtları III, İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• ……….., (1941), Eski Türk Yazıtları IV, İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• OTWF: ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic word formation. A Functional Approach to the Lexicon I–II, Wiesbaden: Harrassowitz.
• ÖLMEZ, Mehmet (1992), “Uygurca üçük ‘kürk’”, Türk Dilleri Araştırmaları 1992: 47–52.
• PULLEYBLANK, E. G. (1990), “The “High Carts”: A Turkish–Speaking People Before the Türks”, Asia Major (third series) III/1: 21–26.
• RADLOFF, Wilhelm (1895), Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, St–Petersburg. SERTKAYA, Osman F. ve S. HARCAVBAY (2001), “Hoyto–Tamir (Moğolistan)’dan Yeni Yazıtlar (Ön Neşir)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı–Belleten 2000: 313–346.
• SEYDAKMATOV, K. (1988), Kırgız Tilinin Kıskaça Etimologiyalık Sözdügü, Frunze: Kırgız SSR İlimder Akademiyası.
• ŞİRİN USER, Hatice (2009), “Hakasya Bulgusu Eski Bir Türk Mezar Taşı: Açurı (Oçurı, Ye 26) Yazıtı”, Türkbilig XVII: 158–174.
• TEKİN, Talat (1997), “The first Altınköl Inscription”, Turkic Languages I/2: 210–226.
• ……….., (1999), “Hemçik–Çırgakı Yazıtı”, Türk Dilleri Araştırmaları IX: 5–15.
• ……….., (2000), “İkinci Bay–bulun (= E 49) Yazıtı”, Türk Dilleri Araştırmaları X: 81– 90.
• ……….., (2003), Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9. TIBIKOVA L. N. ve İ. A. NEVSKAYA ve Marcel ERDAL (2012), Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov, Gorno–Altaysk: Gorno–Altaysk Gosudarstvennıy Universitet.
• TDES: EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara.
• TMEN: DOERFER, Gerhard (1963–1975), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band I–IV. Wiesbaden: Franz Steiner.
• TIETZE, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, c. 1, İstanbul– Wien: Simurg.
• TOPARLI, Recep ve Hanifi VURAL ve Recep KARAATLI (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TUNA, Osman N. (1994), “Eski Doğu Türk Yazısında Kullanılan Ligatürler ve Bunlarla İlgili Bâzı Meseleler Hakkında”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı–Belleten 1990: 207– 222.
• VÁMBÉRY, Á. (1862), Abuska. Csagatajtörök Szógyűjtemény, Budapest.
• VASİLYEV, D. D. (1983), Korpus Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov basseyna Yeniseya, Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• VEWT: RÄSÄNEN, Martti (1969), Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Lexica Societatis Fenno–Ugricae.
• YILDIRIM, Fikret (2013), “Kâğıda Yazılı Runik Harfli Eski Türkçe Metinler”, Yenisey– Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig (Hzl.: Erhan Aydın ve Rysbek Alimov ve Fikret Yıldırım), Ankara: BilgeSu, 339–494.
• http://www.altay.uni–frankfurt.de/A54/A54_T.HTM (Erişim: 11.10.2013).
• http://en.wikipedia.org/wiki/Siberian_roe_deer (Erişim: 11.10.2013).