Türkçenin Karapapak-Terekeme Ağzındaki Eski İzleri

Yıl 2015, Sayı: 30, 231 - 244, 01.06.2015

Fatma Özkan

Öz

Karapapak-Terekemeler, Türkiye, Azerbaycan, Rusya Federasyonu ve İran’da varlığını sürdüren Oğuz grubuna mensup bir Türk boyudur. Orhun Türkçesinden itibaren Karahanlı, Harezm-Kıpçak, Çağatay ve Oğuz Türkçesine ait pek çok arkaik kelime, deyim ve atasözü ya orijinal şekliyle ya da küçük fonetik ve semantik farklarla Karapapak-Terekeme Türklerinin ağzında günümüze kadar yaşamaya devam etmiştir. Özellikle Türkçenin tarihi metinlerinden Divanü Lügati’t-Türk, Kutadgu Bilig, Codex Cumanicus ve Dede Korkut Destanları gibi eserlerde geçen, ancak bugün pek çok yazı dilinde kullanımdan düşmüş Türkçe kelimelerin sözü geçen ağızda mevcudiyeti, dil ve kültür tarihi araştırmaları bakımından önem arz etmektedir. Biz bu makalemizde Karapapak-Terekeme ağzındaki arkaik kelimeleri fonetik şekilleriyle alfabetik olarak verdikten sonra Türk dilinin tarihi ve yaşayan lehçeleriyle kaleme alınmış eserlerdeki örnekleri ve karşılıkları göstermeye çalışacağız

Anahtar Kelimeler

Karapapak-Terekeme Ağzı, arkaik kelimeler, kumaru, öçeşmek, eymenmek, küsenmek vb

Ancient Traces of Turkish Language In the Dialect of Karapapak- Terekeme

Öz

Karapapak-Terekeme people are the descendants of the Oghuz Turks that have continued to exist in Turkey, Azerbaijan, Russian Federation and Iran. As of the language of Orkhon Turkish, lots of archaic words, idioms and proverbs belonging to Kara-Khanid Khanate, Harezm- Kypchak, Chagatai and Oghuz Turkish have persisted in the dialect of Karapapak-Terekeme Turks either in their original form or with small phonetic and semantic differences. Especially, the existence of many Turkish words in the Karapapak-Terekeme dialect, which are not used in the written language today, but were widely used in the historical texts of Turkish language including the Dīwānu l-LuŞat al-Turk, the Kutadgu Bilig, Codex Cumanicus and the Book of Dede Korkut, is significant in terms of language and cultural history researches. In this article, after alphabetically presenting the archaic words in the dialect of Karapapak-Terekeme in their phonetic forms, we will try to present examples and their counterparts from the Turkish works written in its historical and living dialects

Anahtar Kelimeler

Karapapak-Terekeme dialect, archaic words, ḳumaru, öçeşmek, eymenmek, küsenmek, etc

Kaynakça

• ARAT, R. R. Arat, (1979), Kutadgu Bilig I Metin, 2. Basım, Ankara: TDK Yay. [KB]
• ATA, Aysu, (1997), Nāsırü’d-din Bin Burhānü’d-din Rabġūzi Ḳıṣaṣü’l Enbiyā (Peygamber Kıssaları),Giriş-Metin-Tıpkıbasım, Ankara: TDK Yay.[KE]
• Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti, (2006), IV cild, Bakı: Şǝrq-Qǝrb N.
• BANG, W.-GABAİN, von A. (1929), Turkische Turfan-Texte I, TT II (1929), TT III(1930), TT IV (1930), TT V(1931), GABAİN, von A.-ARAT, Reşit Rahmeti, TT VI (1934), Arat, R. R.-EBERHARD, TT VII (1936), GABAİN, von A, TT VIII (1954), GABAİN, von A-WİNTER, W., TT IX(1958); GABAİN, von A., TT X (1959) Berlin, AkademieVerlag.[TT]
• БАСКАКОВ Н. А. (1988), Историко-типологическая фонология тюркских языков, Институт языкознания, Москва: Наука.
• CAFEROĞLU, Ahmet(1968), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara, TDK Yay. [EUTS]
• CLAUSON, Sir Gerard, (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford Press. [ADPT]
• Древнетюрский Словаръ, (1969), Ленинград. [DTS]
• ECKMANN, János - Semih TEZCAN - Hamza ZÜLFİKAR, (1995), Nehcü’l-Ferādīs I, Metin, İstanbul: TDK Yay. [NF]
• ERCİLASUN, Ahmet B. –AKKOYUNLU, Ziyat, (2014), Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lugati’t-Türk Giriş-Metin, Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
• EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara.
• ERGİN Muharrem (1963), Dede Korkut Kitabı II İndeks, Ankara: TDK Yayınları.
• ----------, (1994), Dede Korkut Kitabı I, Giriş- Metin-Faksimile, Ankara: TDK Yayınları [DDK]
• FRANK, Allen J.- TACHMURADOVA, Jeren Touch Werner (1999), Turkmen-English Dictionary, Kensington: Maryland USA Dunwoody Press
• GABAİN, A.Von (1974), Altturkische Grammatik, Wiesbaden: Otto Harrossovitz. [Alt Gr]
• GÖKYAY, Orhan Şaik, (2000), Dedem Kokudun Kitabı, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• GRØNBECH, Kaare, (1942), Komanisches Wörterbuch. Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Copenhagen: Monumenta Linguarum Asiae Maioris [CC]
• GÜLENSOY, Tuncer, (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları
• GÜRSOY-NASKALİ, Emine vd. (2007), Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara TDK Yay. [HTS]
• ----------,ve Muvaffak DURANLI (1999), Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• İNAN, Abdülkadir, (1968), Makaleler İncelemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• KAŞGARLI MAHMUD (1938-1941), Divanü Lugati’t-Türk [Hazırlayan: Besim Atalay] I (1939), II (1940), III (1941), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını. [DLT]
• ÖZKAN, Fatma (1977), Altın Arığ, Ankara: Bilig yayınları. [AA]
• ----------,(2013) “Ortak Fiil Kökünden Türeyen Tul/Taş İle Tullamak /Taşlamak Üzerine Bazı Düşünceler”, Türk Kültürü, 2013/2: 1-8
• ÖZKAN, İsa, (2011),“Yapa Yapa Karlar Yağsa Yaza Kalmaz”, Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destanları Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ankara: Türksoy Yay.:23- 30.
• RÄSÄNEN, Martti, (1969), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen, Helsinki.
• РАДЛОВ, В. В.(1893), Опıтъ Словаря Тюркцкихъ Наpечый, Част I-2 Част VIII-2 (1911) Санктпетербург.
• PEKARSKİY, E. K, (1945), Yakut Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları. [YS]
• СЕВОРТЯН, Э. В. (1974), Этимологическя Словар Тюркских Языков, Общетюркские и межтюркские Основы Основы на глаcнıе, Москва, [ESTY]
• ŞEYH SÜLEYMAN Efendi-yi Buhari, (1298/1882), Luġat-i Çaġatay ve Türki-i Osmanî, İstanbul: Mihran Matbaası.
• Татар Теленең Аңлатмалы Сузлеге, (1977), Kaзaн. [TTAS]
• TEKİN, Talat (1988), Orhun Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları. [BK K (Bilge Kağan Kuzey)]
• ----------, (1994), Tunyukuk Yazıtı, Ankara. [TY]
• ТЕНИШЕВ, Э. Р., (1984), Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика, Москва, Наука.
• TİETZE, Andreas, (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I. Cilt A-E, İstanbul-Wien: Simurg Yay.
• TOPARLI, Recep-VURAL, Hanefi- KARAATLI, Recep, (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.[ KTS]
• Türkçe Sözlük, (2011), (11.basım), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I, VII, IX (1993), 2. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.[DS]
• USER, Hatice Şirin, (2010), Köktürk ve Ötüken Uygur Kaganlığı Yazıtları, Konya: Kömen Yay.
• VAMBERY, A. H.(1878), Etymologisches Wörterbuch der Turko-Tatarischen Sprachen, Leipzig.
• XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I A-B(1963), O-T V (1971), VI U-Z, (1972) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [TS]
• YETİK OZAN(2009), Bütün Şiirleri, Atmaca Uçurumu-Ülkü Bağı-Yücelmek, Ankara: Ötüken Neşriyat.