The Perception of Death: From the Yenisei Kyrgyz to the Khakas

Yıl 2020, Sayı: 39, 15 - 27, 12.05.2020

Nükhet Okutan Davletov

Öz

It is possible to say that Yenisei Kyrgyz people perceive death as a mournful incident in accordance with their epitaphs. It is for that reason, Yenisei Kyrgyz wanted to being permanent in the presence of death, and perpetuate their progeny by having children, and by carving eternal stones just like ancient Turks. Khakas people who are the inheritors of Yenisei Kyrgyz perpetuate this idea in their beliefs, religious practices, proverbs, folk songs, and laments. This meaning attributed to life, birth and progeny in Khakas Shamanism is also consistent with the data gathered in the field.

Anahtar Kelimeler

Khakas, Yenisei Kyrgyz, death, life, lamentation

Yenisey Kırgızlarından Hakaslara Ölüm Algısı

Öz

Ölümün Hakaslara ifade ettiklerini anlayabilmek için öncelikle doğumun ve yaşamın Hakas-Minusinsk vadisindeki karşılığı ortaya koyulmalıdır. Bıraktıkları yazıtlar doğrultusunda Yenisey Kırgızlarının ölümü derin üzüntü veren bir olay olarak algıladıklarını söylemek mümkündür. Bu sebeple tıpkı eski Türkler gibi ölüme ve yok olmaya karşı bir şekilde önlem almak isteyen Yenisey Kırgızları çocuk sahibi olarak soylarını ve yaşamı devam ettirmeye ve bengü taşlar bırakarak kalıcı olmaya çalışmışlardır. Bu toplumun mirasçısı olan Hakaslar da bu düşünceyi süregelen inanışlarında ve dini pratiklerinde; atasözlerinde, türkülerinde ve ağıtlarında yaşatmaktadırlar. Hakas Şamanizminde insan yaşamına, doğuma ve soyun devamına yüklenen bu anlam alan araştırması yoluyla elde edilen verilerle de örtüşmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hakas, Yenisey Kırgızları, ölüm, yaşam, ağıt

Kaynakça

• AH ÇĬBEK ARIĞ, (1968), (Der. ve Haz. T. G. Tacheyeva.), Abakan: Hakasskoe otdelenie Krasnoyarskogo kn. izd.
• AH ÇĬBEK ARIĞ. HAKAS TÜRKLERİNİN KIZ ALP YİĞİTLİK DESTANI, (2015), (Haz. ve Çev. Timur B. Davletov.), Ankara: TÜRKSOY Yay.
• AH PORA ATTIĞ ALIP AH HAN, (2007), (Der. ve Haz. A. K. Maytakova.), Abakan: Hakasskoe kn. izd.
• AYDIN, Erhan, (2010), “Yenisey Yazıtlarıyla İlgili Türkiye’de Yapılan Çalışmalara Bir Bakış”, I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi: 25-34.
• AYDIN, Erhan, (2013), “Yenisey Yazıtları”, (Yayına Haz. Mehmet Ölmez.), Yenisey-Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig, Ankara: BilgeSu Yay.
• AYDIN, Erhan, (2017), “Söz Varlığı Açısından Yenisey Yazıtlarının Moğolistan Yazıtlarından Farklılıkları Üzerine Notlar”, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD) 1,1: 48-58.
• BAYAT, Fuzuli ve CİCİOĞLU, Muhammet Nurullah, (2008), “Türklerde Cenaze Törenleri Bağlamında Mevlid Okuma Geleneği”, Sosyal Bilimler Dergisi, 19: 147-155.
• BEEKES, Robert, (2010), Etymological Dictionary of Greek, Vol. I, Leiden: Brill.
• BİLGELER SÖZÜ: HAKAS TÜRKLERİNİN ATASÖZLERİ VE DEYİMLERİ, (2018), Haz. Nükhet Okutan, Timur B. Davletov., Ankara: TÜRKSOY Yay.
• BORATAV, Pertev Naili, (1973), 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul: Gerçek Yay.
• BURNAKOV, Venariy, (2009), “Smert i pohorony v kulture Hakasov”, Problemy istorii, filologii, kultury, 1, 23: 521-538.
• BURNAKOV, Venariy, (2013), “Ulug Hurtuyah Tas v miforitualnom komplekse Hakasov (konets XIX-XX vekov)”, (Gl. Red. V. V. Chezybaeva.), Ada Çir-Suu – Otechestvo. Kraevedcheskiy almanah, Vyp. 2, Abakan: M-vo kultury resp. Hakasiya, GBUK RH “N. B. im. N. G. Domozhakova, 121-130.
• BUTANAYEV, Viktor, (1988), “Vospitaniye malenkih detey u Hakasov”, Traditsionnoe vospitaniye detey u narodov Sibiri, Leningrad: Nauka, 206-221.
• BUTANAYEV, Viktor, (1996), Traditsionnaya kultura i byt Hakasov, Abakan: Hakasskoe kn. izd.
• BUTANAYEV, Viktor ve BUTANAYEVA, İrina, (2008), “Pesennaya poeziya Hakasov”, Mir Evrazii, 3, 3: 11-16.
• ÇİRĬM TAMIRLARI, (1982), (Hazırlayanlar: V. Y. Butanayev ve İ. İ. Butanayeva.), Abakan: Hakasskoe otdelenie, Krasnoyarskogo knizhnogo izd.
• DAVLETOV, Timur, (2019), Hakasya ile Türkiye Arasında Sosyo-Kültürel Devamlılık Unsuru Olarak Şamanlık (Yayımlanmamış doktora tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim Dalı, Ankara.
• De VAAN, Michiel, (2008), Etymological Dictionary of Latin and the Other Italic Languages, Leiden: Brill.
• DREVNETYURSKİY SLOVAR, (1969), (Red. V. M. Nadelyayev, D. M. Nasilov, E. R. Tenishev, A. M. Shcherbak.), Leningrad: İzd. Nauka.
• ELÇİN, Şükrü, (1990), Türkiye Türkçesinde Ağıtlar, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• ENCYCLOPEDIA OF DEATH AND THE HUMAN EXPERIENCE, 1, (2009). (ed. Dennis L. Peck, Clifton D. Bryant.), Thousand Oaks, CA: SAGE Yay.
• ERGİN, Muharrem. (1969), Dede Korkut Kitabı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• ESİN, Yuri ve GORBATOV, Leonid, (2011), Ulug Khurtuyakh Tas, Abakan: Jurnalist.
• FEYZİOĞLU, Nesin, (2010), “Gelin Ağıtları Üzerine Bir Değerlendirme”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), 43: 73-92.
• GÜL, Bülent, (2003), “Moğol Atasözleri”, Türkbilig, 5: 45-64.
• GÜL, Bülent, (2011), “Tsengel Tuvalarından Algış (Algış-yerööl) Örnekleri”, Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destanları Uluslar Arası Sempozyumu, 25-28 Ekim 2010, Lefkoşa, KKTC., Bildiriler Kitabı, Ankara: 337-344.
• HAKASSKO-RUSSKİY SLOVAR, (2006), (Red. O. V. Subrakova.), Novosibirsk: Nauka.
• HUBAN ARIĞ, (1995), Der. ve Haz. A. K. Maytakova. Abakan: Hakasskoe kn. izd.
• HUBAN ARIĞ. HAKAS TÜRKLERİNİN KADIN YİĞİTLİK DESTANI, (2006), (Haz. ve Çev. Timur B. Davletov.), Ankara: TÜRKSOY Yay.
• KORMUSHİN, İgor, (1997), Tyurkskie Yeniseyskie epitafii teksty i issledovaniya, Moskva: Nauka.
• KORMUSHİN, İgor, (2008), Tyurkskie yeniseyskie epitafii grammatika tekstologiya, Moskva: Nauka.
• MAHMUT, Kaşgarlı, (2005), Dîvânü Lügâti’t-Türk, (Çeviren: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser), İstanbul: Kabalcı Yay.
• MALOV, Sergey, (1952), Yeniseyskaya Pismennost Tyurkov, Teksty i Perevody, Moskva, Leningrad: İzd. Akademii Nauk SSSR.
• OCHERKİ İSTORİİ HAKASİİ (S DREVNEYSHİH VREMEN DO SOVREMENNOSTİ), (2008), (Gl. Red. V. Y. Butanayev.), Abakan: İzd. HGU im. N. F. Katanova.
• OKUTAN, Nükhet, (2017), “Hakasya’daki Kutsal Kaya İdoller Bağlamında ‘Ulug Hurtuyah Tas’ İle İlgili İnançsal Pratikler”, I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Sempozyumu (OTUDES) Bildiri Kitabı içinde (ss. 219-228). Ordu: Ordu Üniversitesi.
• ÖZGENÇ ERDOĞDU, Neslihan, (2018), “17. Yüzyıl Hollanda Resim Sanatında Vanitas İmgeleri”, Ulakbilge, 6, 21: 143-159.
• PAHMAN, Dylan, (2015), “The Sweat of Christians is the Seed of Martyrdom: A Paradigm for Modern Orthodox Christian Witness”, International Journal of Orthodox Theology, 6, 2: 99-115.
• RICASOLI, Corinna, (2015/2016), “Memento Mori in Baroque Rome”, Studies: An Irish Quarterly Review, 104, 416: 456-467.