On Tıltag and Ugur Terms Defining Cause and Reason in Old Uighur Turkic Language

Yıl 2020, Sayı: 39, 81 - 94, 12.05.2020

Ülkü Polat

Öz

In Old Uighur Turkic Language texts, the word tıltag refers to the cause, reason and ugur refers to time, opportunity, coincidence, vessel, reason and subject. In some of the resources, tıltag and ugur are considered to be the noun- rooted prepositions, but can also be used without suffixes and can be often used as inflectional suffixes in that period’s texts. In this study The aim is to analyse the usage of both words tıltag and ugur in the contexts of that period, these words keep their meanings despite being used as nominative and with inflectional suffixes, however, if these words are used as prepositions such as tılgatınta and ugrınta, they can be considered as prepositions. Again in this context in the same category tüşinte and küçinte “thanks to” which are most of the time used with the words tıltag and ugur in the same sentence and also ötgürü ötkürü prepositions that mean because of and due to is going to be dealt with in the study.

Anahtar Kelimeler

Old Uighur Turkic, prepositions, ogur, tıltag, ugrınta, tıltagınta, tüşinte, küçinte, ötgürü

Eski Uygur Türkçesinde Sebep Bildiren tıltag ve ugur Sözleri Hakkında

Öz

Eski Uygur Türkçesi metinlerinde tıltag “sebep, neden” anlamında ugur sözü de “zaman, fırsat, tesadüf, vesile, vasıta, sebep, konu” anlamlarıyla kullanılmıştır. Bazı kaynaklarda isim kökenli edatlar olarak kabul edilen tıltag ve ugur sözleri dönem metinlerinde ek almadan kullanıldıkları gibi isim çekim ekleriyle de sık kullanılmıştır. Bu çalışmada tıltag ve ugur sözlerinin, dönem metinlerdeki kullanımlarına yer verilecek, bu sözlerin yalın ve isim çekim ekli kullanımlarında kendi anlamlarını korudukları, ancak tıltagınta ve ugrınta şekillerinin edat işleviyle kullanıldığı için edat kategorisinde ele alınabileceği üzerinde durulacaktır. Ayrıca bu yapıda ve benzer işlevde olan, tıltag ve ugur sözleriyle de çoğu zaman aynı cümlelerde yer alan tüşinte, küçinte “sayesinde” sözlerine, yine “sebebiyle, -den dolayı” anlamlı fiil kökenli bir edat olan ötgürü/ötkürü edatına kısaca yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi, edatlar, ogur, tıltag, ugrınta, tıltagınta, tüşinte, küçinte, ötgürü

Kaynakça

• AĞCA, Ferruh-BAYRAK Selin (2019), “Eski Uygurca “küçinte” Sözcüğü Üzerine”, XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 16-18 Ekim: 800-811.
• ARSLAN EROL, Hülya (2008), Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYAZLI, Özlem (2012), Altun Yaruk Sudur, 6. Kitap, Karşılaştırmalı Metin Yayını, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, (AY-VI).
• BANG, W.-GABAİN, A. Von (1931), Analytischer Index zu den fünfersten Stückender Türkische Turfan-Texte, V, SBAW, (TT5).
• BANG, W-GABAİN, A. von-RAHMETİ, R. (1934), Türkische Turfan-Texte, VI, SBAW, (TT4).
• BERBERCAN, Mehmet Turgut (2013), Eski Türkçe Bayagut Oglı Otaçı Beg Hikayesi, İstanbul: Derin Yayınları, (OB).
• CAFEROĞLU, Ahmet (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, (EUTS).
• CLAUSON, Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: At The Clarendon Press.
• ÇAĞATAY, Saadet Ş. (1945), Altun Yaruk’tan İki Parça: I. Küü Tav’ın canlıları öldürdüğünden dolayı gördüğü ceza, II. Üç prensle Pars hikayesi (Prens Maḩasatvi), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, (AY-II).
• ÇETİN, Engin (2012), Altun Yaruk Yedinci Kitap (Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları, Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin), Adana: Karahan Kitabevi, (AY VII).
• ERASLAN, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican - AKKOYUNLU, Ziyat (2014), Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, (DLT).
• ERDAL, Marcel (2004), A Grammer of Old Turkic, Leiden: Brill.
• EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• GABAİN, A. Von (2007), Eski Türkçenin Grameri, (Çev: Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GULCALI, Zemire (2013), Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’da “Aç Bars” Hikayesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, (AB).
• KAYA, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin, Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, (AY-IV).
• KONONOV, A. N., (1956/2001), Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka, İzdatelcvo Akademi Navk SSSR, Moskva-Leningrad, İstanbul: Multilingual, Yabancı Dil Yayınları.
• Lİ, Yong Song (2004), Türk Dillerinde Sontakılar, İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• ÖLMEZ, Mehmet (1991), Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm Suvarņaprabhasa sūtra), Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, (AY-V).
• ÖNER, Mustafa (2017), “Türkçede Edatlaşmış Zarf-Fiiller” , XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, 25-28 Eylül, Bükreş, Romanya, s.424-430.
• ÖZÖNDER, F. Sema Barutçu (1998), Abidarim kıınlıg koşavarti şastirtakı çınkirtü yörüglerning kıngurüsinden üç itigsizler, Giriş, Metin, Tercüme, Notlar, İndeks XXX Levha, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (Üİ).
• ŞEN, Serkan (2014), Eski Uygur Türkçesi Dersleri, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• ŞİRİN, Hatice (2004), “Türkçede Yol Kavramı ve Yol Sözleri: Uğur, Çığır, Tıkır”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II, 20-26 Eylül, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 2763-2776.
• ŞİRİN, Hatice (2007), “Tonyukuk Yazıtı’nda Geçen WgIrI kIlItdIm İbaresi Üzerine Yeni Bir Anlamlandırma Teklifi”, Erdem Dergisi, Cilt: XVI, Sayı: 48: 157-165.
• TEKİN, Şinasi (1960), Uygurca Metinler I, Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah) Napḩua ki atlıg nom çeçeki sudur (saddharmapundarika-sūtra), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, (KİP).
• TEKİN, Şinasi (1976), Uygurca Metinler II., Maytrısimit, Burkancıların Mehdisi Maitreya İle Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram (Burkancılığın Vaibhāşika tarikatine ait bir eserin Uygurcası), Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, (M).
• TEKİN, Şinasi (1992), “Eski Türkçe”, Türk Dünyası El Kitabı, II. Cilt, Ankara: TKAE Yayınları: 69-119.
• Vatec: Vorislamische Alttürkische Texte: Elektronisches Corpus: http://vatec2.fkidG.1.uni-frankfurt.de/index.htm#Texte