DİL POLİTİKALARI BAĞLAMINDA MOĞOLİSTAN’DA YAŞAYAN İKİ DİLLİ TÜRK DİLİ KONUŞURLARININ ANA DİLİ EĞİTİMLERİ

Yıl 2022, Cilt: 2022 Sayı: 43, 21 - 48, 26.06.2022

Fatma Albayrak

Öz

Dillerini kaybetme tehlikesindeki iki dilli Türk dili konuşurlarının yaşam alanlarından biri olan Moğolistan’da, Kazaklar, Hotonlar, Tuvalar ve onların bir kolu kabul edilen Duhalar
yaşamlarını sürdürmektedir. Bu çalışma Moğolistan’da Türk dili mirasçıları olan bu halkların tarihî süreçte geçiş dönemlerini ortaya koyarak genç kuşağın ana dil eğitimleri üzerine yapılan çalışmaları sunma amacıyla, nitel araştırma yöntemlerinden durum çalışması türünde tasarlanmıştır. Araştırma kapsamında Moğolistan bölgesindeki iki dilli Türk dili konuşurlarının yaşam alanları ziyaret edilmiş, kaynak kişilerle görüşmeler gerçekleştirilmiş, bu halklara dair kaydedilen bilgiler derlenmiştir. Araştırmada, Moğolistan’da yaşayan iki dilli Türk dilli konuşurlarının ana dil edinimleri ve kullanımları için ülkenin dil politikalarının destekleyici olduğu, zaman zaman miras dil kullanımını destekleyici eğitimler düzenlendiği, çeşitli özel kurumlar ve devlet kurumlarınca miras dil kullanımına yönelik materyal geliştirildiği tespit edilmiştir. Ancak miras dil kullanımının özellikle nüfusun nispeten daha az olduğu gruplarda hızla azalırken dil değiştiriminin hızla arttığı, dolayısıyla bu dillerin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olma durumlarına etkili bir çözüm sunulmadığı görülmüştür

Anahtar Kelimeler

İki dillilik, Moğolistan’daki Türk dili konuşurları, Kazaklar, Tuvalar, Duhalar, Hotonlar, miras dil kullanımı, tehlikedeki Türk dilleri

Kaynakça

• Açık, F. (2013). Dil politikaları bağlamında Türkçenin öğretimi. M. Durmuş ve A. Okur (Ed.), Yabancılara Türkçe Öğretimi El Kitabı içinde (483-492. ss.). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Akıncı, R. E. (2009). Batı Moğolistan Tsengel Tuvaları’nda Şamanizm, Şaman Olma ve Kozmoloji İlişkisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antropoloji Ana Bilim Dalı. İstanbul.
• Albayrak, F. (2015). Moğolistan’da Türklük Bilimi Çalışmaları Üzerine Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(3), 918-954.
• Albayrak, F. ve Arman, A. (2014). Moğolistan Kazaklarında Nevruz Gelenekleri. V. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi TUDOK içinde (67-87. ss.). 23-24 Haziran 2014. İstanbul.
• Auyeskhan, R. (2021a). Moğolistan Kazaklarının Dili -Sosyolinguistik İnceleme-. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. Ankara.
• Aydemir, İ. A. (2009). Altay Tuvaları - Altaylar’da Unutulmuş Bir Türk Halkı. bilig, 48, 1-12.
• Aydemir, İ. A. (2018). Batı Moğolistan’da Rus Türkoloji Geleneği: Tuvaca Ders Kitapları Temelinde Yapılan Bir Değerlendirme. Y. Koç ve M. Cengiz (Ed.), 100. Yılında Sovyet İhtilali Ve Türk Dünyası içinde (651-662. ss.). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Azatkhan, M. (2019). Duha Türklerinde Geçiş Dönemleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü. Ankara.
• Badamhatan, S. (1960). Hövsgöl Aimgiin Tsaatan (Urianhai) Ardın Garlın Asuudald. Erdem Şinjilgeeni Büteelüüd III (2005), 20-27.
• Badamhatan, S. (1962). Hövsgöliin Tsaatan Ardın Ac Baidlın Toim. Ulaanbaatar.
• Badamhatan, S. (1996). Tuva Tsaatan. Mongol Ulsın Ugsaatnı Züi III. Ulaanbaatar. 269-299.
• Barcus, H. ve Werner, C. (2009). Mobility and Immobility in a Transnational Context: Changing Views of Migration among the Kazakh Diaspora in Mongolia. Migration Letters, 6(1), 49- 62.
• Bazılhan, B. (1977). Kazak-Mongol Toli (Kazakşa-Mongolşa Sözdik). Ulaanbaatar.
• Bazılhan, B. (1984). Mongol-Kazak Toli (Mongolşa-Kazakşa Sözdik). Ulaanbaatar-Ölgii.
• Bazılhan, B. (1991). Mongoliyadagi Kazaktardın Tili. Ulaanbaatar-Ölgii.
• Bikhumar, K. (1995). Mongoliyadagi Kazaktardın Salt-Destürleri. Ölgii.
• Bold, Lu. (2019). Uygur-Urianhay Dili Üzerine Genel Bir Tanıtım. Asya Araştırmaları Dergisi 3(1), 47-64.
• Buran, A., Alkaya, E. ve Özeren, M. (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 4 Kuzeydoğu Grubu. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Cengiz, M. (2016). Tehlikedeki Dil Olgusu: Teleütçe Örneklemi. (Yayımlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Chagdarsürüng, T. (2004). Moğolistan Duhalarının Şamanizmi. (Çev. S. Bozbeyoğlu). Türkbilig, 7, 149-162.
• Crystal, D. (2000). Language Death. Cambridge: Cambridge University Press.
• Cultural Survival, (2017). Convention on the Rights of the Child Alternative Report Submission: Violations of Indigenous Children’s’ Rights in Mongolia. Prepared for 75th Session, Geneva, 15 May–2 June 2017. Erişim: https://www.culturalsurvival.org/sites/default/files/CRCReportMongolia2017.pdf.
• Dünya Bankası (2018). Using Early Grade Learning Assessments to Close Learning Gaps in Mongolia. Erişim: https://www.worldbank.org/en/news/feature/2018/10/01/using-earlygrade-learning-assessments-to-close-learning-gaps-in-mongolia.
• Education in Mongolia. A Country Report (MIER) (2019). Ulaanbaatar: Mongolian Institute of Education Research. Erişim: https://drive.google.com/drive/folders/1GidBkoi1vwMOkN9Win3-pum2PQYs_8C2.
• Erdem, M. (2017). Tsengel Tuvaları: Toplumdilbilimsel Bir Değerlendirme. Tuva Araştırmaları Tuvaca Varyantların Belgelenmesi ve Tanımlanması içinde (49-60. ss.). Ankara: Grafiker. Gantulga, T. (2000). Altain Urianhaiçuud. Ulaanbaatar.
• Golden, P. B. (2012). Türk Halkları Tarihine Giriş. (Çev. O. Karatay). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Grumm-grshimailo, G. (1914). Zapadnaja Mongolija i Urjanhajskij Kraj. S. Peterburg.
• Gül, B. (2007). Moğolistan Duhaları (Tsaatanlar). Ü. Çelik Şavk vd. (Ed.), Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni Bildiriler içinde (27-36. ss.).
• Gül, B. (2013). Moğolistan Türkleri. Yeni Türkiye Dergisi, Türk Dünyası Özel Sayısı II 54, 2815- 2824.
• Gül, B. ve Danuu, A. (2012). Erimekte Olan Türk Boyu: Moğolistan Duhalarının (Tsaatanlar) Kültürüne Dair. B. Gül (Ed.), Türk Moğol Araştırmaları Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı içinde (177-192. ss.). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Huang, S. S. (2005). Education of Kazakh children: A Situation Analysis A Report for Save the Children UK Erişim: https://tbinternet.ohchr.org/Treaties/CERD/Shared%20Documents/MNG/INT_CERD_NG O_MNG_69_9704_E.pdf
• İbrahimov, E. (2020). Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinde Dil Politikası (Azerbaycan Örneği). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 50, 99-116. Johanson, L. (2021). Turkic. London: Cambridge Universty Press.
• Kabışulı, İ. (2007). Turan Alemi. Türki-Monğol Halıktarının Tarihi. Almatı: Sanat.
• Kalafat, Y. ve Can, T. (2013). Kaybolmakta Olan Türk Topluluklarından Hoton/Hatun Türkleri ve Türk Halk İnançlarındaki Yerleri. M. Erdal vd. (Ed.), Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk Toplulukları 4. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri içinde (309-316. ss.). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Kalan, E. (2017). Arafta Kalmış Bir Türk Halkı Hotonlar: Dünü Bugünü ve Yarını. Toroslardan Tanrı Dağlarına Gene Türk Tarihi Araştırmalarına Adanmış Bir Ömür -Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na 75. Yaş Armağanı içinde (491-502. ss.). İstanbul.
• Kalan, E. (2021). Moğolistan’daki Türk Topluluklarının Dünü, Bugünü ve Yarını. C. Korkut ve
• M. Doğrul (Ed.), Cengiz Han ve Mirası içinde (163-189. ss.). Ankara: TÜBA.
• Kaliev, K., Nakısbekov, O., Sarıbaev, Ş. ve Üderbaev, A. (2005). Qazak Tilinin Aymaktık Sözdiği. Almati: Arıs.
• Karabulut, F. (2009). İktidar ve Meşrulaştırma Mücadelesinin Odağı Orta Asya: Sovyetlerin Dil ve Eğitim Politikaları. bilig, 50, 65-96.
• Karajan, K. (2009). Kazakistan Tarihi. Almatı: Avtorlık Ujım.
• Karatayev, O. (2015). Kırgız Soylu Hotonlar. Moğolistan’daki Kırgız Etnonimleri ve Toponimleri. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 26, 11-20.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2014). Tuva Türkçesinin Diyalektleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 14(2), 17-28.
• Krauss, M. (1992). The World’s Languages in Crisis. Language, 68(1), 4-10.
• Küçüküstel, S. (2012). Kaybolmakta Olan Bir Türk Diline Tanık Olmak: Duha Dili. Tehlikedeki Diller Dergisi Türk Dilleri, 1(1), 113-125.
• Laitin, D. D. (2000). What is a language community?. American Journal of Political Science, 44(1), 142-155.
• Mackey, W. F. (1962). The Description Of Bilingualism. Canadian Journal of Linguistics, 7, 51- 85.
• May, S. (2008). Language and Minority Rights: Ethnicity, Nationalism and the Politics of Language. London/New York: Routledge.
• Moldabayeva, D. (2002). Kazaklardaki Cüzlük Sistemi ve Tarihçesi Üzerine Bir İnceleme. bilig, 21, 27-44.
• MRGI (Minority Rights Group International). (2019). Erişim: https://minorityrights.org/country/mongolia/
• MUDHEEÇBTİ. (2009). Mongol Uls dahi Hünii Erh, Erh Çölöönii Baidliin Talaarhi İltgel. Ulaanbaatar: Mongol Ulsiin Hünii Erhiin Ündesnii Komiss.
• Nettle, D. ve Romaine, S. (2002). Kaybolan Sesler, Dünya Dillerinin Yok Oluş Süreci. (Çev. H. Ö. Turgan). İstanbul: Oğlak Bilimsel Kitaplar.
• Nyambuu, H. (1992). Mongolın Ugsaatnı Züyn Udirtgal: Ugsaatnı Büreldhüün. Ulaanbaatar: Garval Züy.
• Özkan, N. (2007). Türk Dilinin Yurtları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Pevtsov, M. V. (1951). Putešestvija po Kitaju i Mongolii. Moskva: Gosudarstvennoe Izdatelʹstvo Geografičeskoj Literatury.
• Potanin, G. N. (1881). Oçerki Severo-Zapadnoi Mongolii-Rezul’tatı puteşestviye ispolnenogo v 1876-1877 gg. po poruçeniyu İmperatorskogo Russkogo Geograiçeskogo Obşçestva, vıp. II,
• Sankt-Peterburg, 1881. Г. Н. Потанин. (1881). Очерки северо-западной Монголии. СПб., 148. Erişim: https://elib.rgo.ru/safeview/123456789/213132/1/UnVQUkxJQjEyMDQ3MDkwLnBkZg Potanin, G. N. (1883). Oçerki Severo-Zapadnoy Mongolii. -Sankt-Peterburg, IV, Etnografiya. 1883.
• Ragagnin, E. (2011). Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Ragagnin, E. (2012). ‘Kayıp Olmayan’ Bir Türkofon Halk. TDD /JofEL Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages, 2012/Kış, 85-101.
• Rinçen, B. (1979). Mongol Ard Ulsın Ugsaatnı Sudlal Helniy Şinjleliyn Atlas, / Etnolingvistiçeskiy Atlas / Atlas Ethnologique et Linguistique de la République Populaire de Mongolie. Ulaanbaatar.
• Sanhüü, B. (2015). Hoton Mongolçuudın Tüüh Soyolın Sudalgaa, Bibliotheca Oiratica, XLIX, 21- 22.
• Skutnabb-Kangas, T. (1995). Introduction. T. Skutnabb-Kangas (Ed.), Multilingualism for All içinde (7-20. ss.). Lisse: Swets & Zeitlinger.
• Skutnabb-Kangas, T. (2007 [1981/1984/]). Bilingualism Or Not - The Education Of Minorities. Avon Clevedon: Multilingual Matters.
• Somfai Kara, D. (2020). Khoton Kalmaks of Ysyk-Köl. Oirat and Kalmyk Identity in the 20th and 21st Centrury içinde (225-231. ss.). Universitätsverlag Göttingen. Göttingen.
• Şagdarsüren, Ts. (1974). Mongolın Tsaatan Böögiyn Tuhay. Studia Folclorica (Aman zohiol sudlal), VIII(6), 74-93.
• Şenkişbaylı, J. (2008). XX: Gasırdagı Mongolya Kazaktarı. Ulanbatar.
• Tatar Fosse M. (1979). The Khotons of western Mongolia. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. Tomus XXXIII(1), 1-37.
• Taube, E. (1978). Tuwinische Volksmärchen. Berlin: Akademie Verlag.
• Taube, E. (1981a). Die Tuwiner im Altai (MVR). Kleine Beiträge des Museums für Völkerkunde 4 içinde (34-40. ss.). Dresden.
• Taube, E. (1981b). Anfänge der Seßhaftwerdung bei den Tuwinern im Westen der Mongolischen Volksrepublik. Die Nomaden in Geschichte und Gegenwart içinde (97-108. ss.). Berlin.
• Taube, E. (1981c). Notizen zum Schamanismus bei den Tuwinern des Cengel-sum (Westmongo). Kleine Beiträge des Museums für Völkerkunde içinde (43-69. ss.). Dresden. Taube, E. (1994). Überlieferungen zur Geschichte der Tuwiner im Altai.
• L. Krader ve L. Dittmar (Ed.), Schorkowitz Ethnohistorische Wege und Lehrjahre Eines Philosophen. Festschrift für Lawrence Krader zum 75. Geburtstag içinde (279-292. ss.). Frankfurt: M. P. Lang.
• Taube, E. (1996). Zur Gegenwärtigen Situation der Tuwiner im West-Mongolischen Altai. A. Berta vd. (Ed.), Symbolae Turcologicae. Gedenkschrift für Lars Johanson zum 60. Geburtstag içinde (213-226. ss.). İstanbul/Uppsala: Swedish Research Instıtut in İstanbul.
• Taube, E. (1998). Galsan Çinag’ın Eserlerinde Altay Tuvalarının Hayatı ve Tarihi Üzerine. (Çev. M. Özdemir). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 10, 277-293.
• TCHOLP. (2012). The Cambridge Handbook of Language Policy. B. Spolsky (Ed.). Cambridge: Cambridge University Press.
• Tsend, G. (2018). Moğolistan Hotonları’nın Kültürel Özelliği ve Bazı Gelenekleri, 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Gelenek, Görenek ve İnançlar içinde (329-334. ss.). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü.
• Tserendorj, T. (2002a). Tagna Urianhayn Zasag Zahirgaanı Zohion Baiguulaltın Asuudald (XVIIIXX züün). Tüühiyn Sudlal, 33, 100-105.
• Tserendorj, T. (2002b). Tagnın Tuvagiyn Ugsaa Garlın Tuhayt Negen Biçmel. Töv Aziyn Nüüdelçdiyn Ugsaatnı Tüühiyn Asuudal içinde (210-220. ss.). Ulaanbaatar: NSİSOUH.
• Türk İşbirliği Koordinasyon Ajansı TİKA. (2014). TİKA ile 20 Yıl Moğolistan. Ulaanbaatar.
• Türk İşbirliği Koordinasyon Ajansı TİKA (2015). Hoton Türkleri. F. Çalmuk (Hzl.). Ankara.
• UNESCO (2020). Mongolia Education Policy Review: Towards a Lifelong Learning System Erişim: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000373687 https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000373687
• Vladimirtsov, B. (1912). Turyetsiye elementı v mongolıskom yazıke // Zapiski Voctoçnogo Otdeleniya İmperatorskogo Russkogo Arheologiçeskogo Obtaşectva. Tom dvadtsatıi. 1910. SPb: Tipografiya İmperatorskogo Akademii Nauk, 153-184.
• Vladimirtsov, B. Ya. (1916). Turetskiy narodets Hotonı. Zapiski vostoçnogo otdeleniya İmperatorskogo Russkogo arheologiçeskogo obşestva, 23(III-IV), Petrograd.
• Wheeler, A. W. (1999). The Dukha: Mongolia’s Reindeer Herders. Mongolia Survey, 6, 58-66.
• Wheeler, A. W. (2000). Lords Of The Mongolian Taiga: An Ethnohistory Of The Dukha Reindeer Herders. M.A. Bloomington: Indiana University.
• Wheeler, A. W. (2001). Inalienable Possessions, Identity and Reinventing Reindeer Herding in Northern Mongolia. The South Siberian and Mongolian Reindeer Herding Complex at the 100th Annual Meetings of the AAA. Washington D.C.
• Yağmur, K. (2009). Language Use and Ethnolinguistic Vitality of Turkish Compared with the Dutch in the Netherlands. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 30(3), 219-233.
• Yağmur, K. (2010). Batı Avrupa’da Uygulanan Dil Politikaları Kapsamında Türkçe Öğretiminin Değerlendirilmesi. bilig, 55, 221-242.
• Yağmur, K. ve Extra, G. (2011). Urban multilingualism in Europe: Educational responses to increasing Diversity. Journal of Pragmatics, 43(5), 1185-1195.
• Yağmur, K. ve Kroon, S. (2003). Ethnolinguistic vitality perceptions and language revitalisation in Bashkortostan. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 24(4), 319-336.
• Yağmur, K. ve Kroon, S. (2006). Objective and subjective data on Altai and Kazakh ethnolinguistic vitality in the Russian Federation Republic of Altai. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 27(3): 241-258.
• Ана Тıлı 1 (2019). Улаанбаатар : Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Ана Тıлı 1I (2019). Улаанбаатар : Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Кижи Болгаш Хүрээлел I (2016). Улаанбаатар: Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Кижи Болгаш Хүрээлел I (2016). Улаанбаатар: Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Кижизидилгелиг Билиг I (2016). Улаанбаатар: Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Кижизидилгелиг Билиг I (2016). Улаанбаатар: Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Математик I (2016). Улаанбаатар: Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Тыва Дыл 1 (2013). Улаанбаатар : Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Тыва Дыл 2 (2014). Улаанбаатар : Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Тыва Дыл 3 (2015). Улаанбаатар: Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Тыва Дыл 4 (2015). Улаанбаатар: Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Тыва Дыл 5 (2015). Улаанбаатар: Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Хос Хэлээр Сургалт Явуулдаг Ерөнхий Боловсролын Сургуулийн Эх Хэлний Сургалтын
• Хөтөлбөр (2013). Суралцахуйн удирдамж (Боловсролын түвшин: Бага, Хичээл: Казах хэл, Тува хэл). Улаанбаатар.
• Чурук, Технологи I (2016). Улаанбаатар: Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• Чурук, Технологи I (2016). Улаанбаатар: Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухааны Яам.
• http://kaznews.mn/index.php/interview/134-zardikhan (Erişim Tarihi: 12.03.2022)
• http://unicefmongolia.blogspot.com/2015/09/supportingeducation-of-tuvan-ethnic.html (Erişim Tarihi 07.05.2019)
• https://econtent.edu.mn/interactivelessonAll/1/10006?fbclid=IwAR3jmaXrlBnHjMp7HyicoKhT LuVaRsb1lx6c3P7eu_9LKGO_p5PcLdwFh1E (Erişim Tarihi: 01.03.2021)
• https://econtent.edu.mn/interactivelessonAll/1/10006?fbclid=IwAR3jmaXrlBnHjMp7HyicoKhT LuVaRsb1lx6c3P7eu_9LKGO_p5PcLdwFh1E (Erişim Tarihi: 01.03.2021)
• https://medle.mn/interactivelessonAll/10/10020 (Erişim Tarihi: 02.03.2021)
• https://mongoltoli.mn/history/h/368 (Erişim Tarihi: 03.12.2020)
• https://old.econtent.edu.mn/ (Erişim Tarihi: 12.01.2022)
• https://www.1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=Census2020_Main_report_Eng.pdf&ln= En (Erişim Tarihi: 05.01.2022)