ORHON YAZITLARINDA EDGÜ KELİMESİNİN FARKLI BİR KULLANIMI ÜZERİNE

Yıl 2023, Cilt: 2023 Sayı: 46, 15 - 20, 25.12.2023

Ayşegül Gözel

Öz

Türk dilinin en eski yazılı belgeleri Göktürk yazıtlarıdır. Bu yazıtlarda gelişmiş ve olgunlaşmış bir dil kullanıldığı kabul edilmektedir. Dil kullanımının gelenekselleştiği de anlaşılmaktadır. Soyut kavramlara yer verilmesi, sanatlı kullanımlar, sınırlı yazı alanına sınırlı sayıda sözcükle yoğun ve etkili mesajlar yerleştirilebilmiş olması, işlenmiş zengin bir dil ile karşı karşıya olduğumuzun başlıca kanıtıdır.
Yazıtlar üzerine 1893 yılından bu yana birçok bilim adamı tarafından çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar sayesinde yazıtlardaki metnin okunuşu ile ilgili problemler azalmış olsa da anlamlandırmalarda hâlâ sorunlar olduğu gözükmektedir.
Bu makalede KT D 24 ve BK D 20 satırlarında geçen barduk yirde edgüg ol erinç cümlesindeki edgü sözcüğünün anlamlandırılması üzerinde duruldu. Şimdiye kadar yapılan çalışmalarda kelimeye “iyi” anlamı verilmiştir. Ancak bu mana bağlama uymamaktadır.
Burada ise temel yayınlarda edgü sözcüğünün nasıl anlamlandırıldığı incelenip değerlendirildi. Sonuçta bağlam da dikkate alınarak ve edgü kelimesinin kullanımı belagat açısından da değerlendirilerek yeni bir anlam önerisi getirildi.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Göktürkçe, Orhon Yazıtları, Anlambilim, edgü

Kaynakça

• Aksan, D. (1976). Eski Türk yazı dilinin yaşıyla ilgili yeni araştırmalar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1975-1976, 133-141.
• Aksan, D. (1983). Köktürkçenin söz varlığı üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1980-1981, 17-21.
• Aksan, D. (1990). Göktürk yazıtlarında söz sanatları güçlü anlatım yolları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1990, 1-12.
• Aksan, D. (1998). Anlam Bilim, anlambilim konuları ve türkçenin anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksan, D. (2003). En Eski Türkçe’nin izlerinde. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Aksan, D. (2015). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2019). Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
• Berta, Á. (2010). Sözlerimi iyi dinleyin… Türk ve Uygur runik yazıtlarının karşılaştırmalı yayını. (Çev. E. Yılmaz). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgegil, M. K. (2015). Edebiyat Bilgi ve Teorileri. Erzurum: Salkımsögüt Yayınevi.
• Clauson, G. (1972). An Etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Doğan, G. (2015a). Söylemin yorumlanması. Anlamlandırma Süreçleri. s. 123-152. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Doğan, G. (2015b). Buyurmayan buyrum tümceleri. Anlamlandırma Süreçleri. s. 183-194. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Drevnetyurkskiy Slovar. (1969). Ed. V. M. Nadalyaev v.d. Leningrad: Akademiya Nauka SSSR.
• Ercilasun, A. B. (2014). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk Bengü taşları. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk. giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon. I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erdem, M. D. Ve Demirci, Ü. Ö. (2019). Köktürkçe. Ankara: Pruva Yayınları.
• Ergin, M. (1970). Orhun abideleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Karaağaç, G. (2018). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karagöz, İ. (2006). Edgü kelimesi üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, c. 54/2. s. 127-132.
• Orkun, H. N. (1936). Eski Türk yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (2015). Orhon-Uygur hanlığı dönemi Moğolistan’daki en eski Türk yazıtları Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Radloff, W. (1895). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St. Petersburg.
• Saraç, M. A. Y. (2000). Klâsik edebiyat bilgisi, belâgat. İstanbul: R Yayınları.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskiy yazıkov. ‹‹А-I››. Moskova: Nauka.
• Şirin, H. (2015). Kül Tigin yazıtı notlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Tekin, T. (1968). A grammar of orkhon Turkic. Bloomington: Indiana University.
• Tekin, T. (1988). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tenişev, E. R. (1986). Eski Türklerde edebi dil var mıydı? Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 1982-1983. 157-161.
• Thomsen, V. (1896). Orhon ve Yenisey yazıtlarının çözümü ilk bildiri. Çözülmüş Orhon yazıtları. (Çev. V. Köken). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (1993). Uzun, L. S. (1995). Orhon yazıtlarının metindilbilimsel yapısı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch-Deutsch-Türkisch Göttingen: Universitätsverlag.
• [Yazıksız], N. A. (1924). Orhon abideleri. İstanbul (R.1340).