ESKİ UYGURCA-TİBETÇE DİL İLİŞKİLERİ: TİBET KÖKENLİ DİNÎ TERİMLER (Tantrik Türk Budizmi Metinlerinden Hareketle

Year 2023, Volume: 2023 Issue: 46, 237 - 260, 25.12.2023

Hasan İsi

Abstract

Tantrik Türk Budizmi, Budist Uygurların Moğol-Yuan Hanedanlığı (13-14. yüzyıl) dönemindeki icra ettikleri dinî sistemlerinin adıdır. Bu dinî sistem, kaynağını hem Tibet hem de Çin etkili Ezoterik Budizm’den almaktadır. Klasik Öncesi ve Klasik Uygur Budizmine göre (10-12. yüzyıllar), ağırlıklı olarak büyü, sihir ve meditasyon teknikleri temelinde gelişme gösteren Tantrik Türk Budizmi hem Türkçe hem de yabancı dinî terimlerle Buddha öğretisini yansıtan bir düşünce sistemidir. Budist Uygurlar açısından Budizm’in öz kaynaklarıyla doğrudan temasın yaşandığı bir dinî sistem olan Tibet Budizmi, ‘Öze Dönüş’ sloganıyla Sanskritçe ile doğrudan temaslar yaşandığı, artık dinî terimlerin Soğdca ya da Toharcadan (A/B) değil, ağırlıklı olarak Sanskritçe ve Tibetçe gibi dillerden alındığı dinî bir edebiyattır. Orta Asya’nın popüler bir dinî hareketi olan Tibet Budizminin yansımalarının yoğun bir şekilde hissedildiği Tantrik Türk Budizmi döneminde, ilk kez Tibetçeden Eski Uygurcaya metin çevirilerinin yapıldığı ve de bu çeviri faaliyetleri neticesinde Tibetçeden Eski Uygurcaya kelime ödünçlemelerinin arttığı görülmektedir. Tibetçeden Eski Uygurcaya yapılan dinî çeviriler neticesinde, çeşitli kavram alanlarında Tibetçenin yoğun etkisi hissedilmiştir. Tantrik Türk Budizmi metinleri tanıklığında, Eski Uygurcadaki Tibetçeye dair ödünçlemeler, çalışmamızda başta Gurular olmak üzere, anatomi, büyülü hece, coğrafi bölge/soy adı, Budist kitap(lar), ritüel ve sunular gibi alanlarda görülmektedir. Bu yönüyle, eldeki çalışma Eski Uygurca-Tibetçe dil ilişkileri temelinde, tematik ve dilsel olarak incelenmiş Tibet kökenli dinî terimler vasıtasıyla Budist Uygurlarda var olan Tantrik etkilerin yönü ve gelişimi üzerine bilgiler içermektedir.

Keywords

Tantrik Türk Budizmi, Uygurlar, Tibetçe, Eski Uygurca, Dil İlişkileri.

References

• Elektronik Kaynaklar
• Wisdom Library. Erişim Adresi (2023, 1 Şubat): https://www.wisdomlib.org
• Yogapedia. Erişim Adresi (2023, 1 Şubat): https://www.yogapedia.com
• Turfanforschung Digitales Turfan-Archiv. Erişim Adresi (2023, 1 Şubat): https://turfan.bbaw.de/dta/
• Tibetan Buddhist Encyclopedia. Erişim Adresi (01.02.2023): http://www.tibetanbuddhistencyclopedia.com/en/index.php?title=Tibetan_Buddhist_Encyclopedia
• Tibetan-Sanskrit-English Dictionary. Erişim Adresi (2023, 1 Şubat): www.glossaries.dila.edu.tw.
• Rigpa Wiki. Erişim Adresi (2023, 1 Şubat): https://www.rigpawiki.org/index.php?title=Main_Page
• Encyclopedia Britannica. Erişim Adresi (2023, 1 Şubat): https://www.britannica.com.
• Encyclopedia of Buddhism. Erişim Adresi (2023, 1 Şubat): https://encyclopediaofbuddhism.org/wiki/Main_Page
• Lama Yeshe Wisdom Archive. Erişim Adresi (2023, 1 Şubat): https://www.lamayeshe.com/
• Chinese English Pinyin Dictionary. Erişim Adresi (2023, 1 Şubat): https://chinese.yabla.com/chinese-english-pinyin-dictionary.php