Semantic Characteristics and Conceptual Field of Khakas Verb "Tart-"

Yıl 2024, Cilt: 2024 Sayı: 47, 102 - 114, 29.06.2024

Emine Güven , Fatih Kirişçioğlu

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1506761

Öz

A verb is a word used by a person to convey movement, motion, which follows a mental process during its formation, is perceived by the sense organs and materializes in the process. Over time, a concept field is formed with words that complement each other in terms of meaning. Tart-, one of the most frequently used verbs in Khakas, is basically used for the action of "pulling". Derived from the verb "tart-" (generally with -l, -n, -r, -s and -mas suffixes) derivatives of it indicate their primary meaning in terms of activity or passivity, while with some others they move away from their primary meaning and gain a new one. In the study, the lexical meaning features of the verb "tart-", its grammatical form and the compound structures it forms, its derivatives, fields of usage and the structures it brings together will be explained in relation to the mental stages in Khakas. In this way, other meanings of the verb tart-, which is not found in Khakas dictionaries (either in the headings or subheadings) but has a very common usage in Khakas vocabulary, will be revealed.

Anahtar Kelimeler

Khakas, Semantics, Conceptual Field, Derivatives

HAKASÇA TART- FİİLİNİN ANLAMSAL ÖZELLİKLERİ VE KAVRAM ALANI

Öz

Kişinin hareketi, devinimi aktarırken kullandığı sözcük olan fiil, oluşumu esnasında zihinsel bir süreç takip eder; duyu organları ile algılanır, süreç içerisinde somutlaştırılır. Zamanla anlam yönüyle birbirini tamamlayan sözcüklerle kavram alanı oluşturur. Hakasçada sıklıkla kullanılan fiillerinden olan tart-, temelde “çekmek” eylemi için kullanılır. Tart- fiilinden gelişmiş olan (genellikle -l, -n, -r, -s ve -mas ekleri ile) türevler, bazı sözcüklerde temel anlamını ettirgen veya edilgenlik noktasında belirtmiş, bazı sözcüklerde ise temel anlamdan uzaklaşıp tamamen yeni bir anlam kazanmıştır. Çalışmada “tart-” fiilinin sözcüksel anlam özellikleri, dilbilgisel hâle gelip oluşturduğu birleşik yapılar, türevleri, kullanım alanları ve bir araya geldiği yapılar Hakasçadaki zihinsel aşamalarla ilintili olarak açıklanacaktır. Bu sayede Hakas sözlüklerinde (madde başı ya da alt başlıkta belirtilmeyen) bulunmayan fakat Hakas söz varlığı içerisinde oldukça işlek bir kullanıma sahip olan tart- fiilinin diğer anlamları da ortaya çıkarılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hakasça, Semantik, Kavram Alanı, Türevleri

Kaynakça

• Aksan, D. (1989). Kavram alanı-kelime ailesi ilişkileri ve Türk yazı dilinin eskiliği üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1971, Ankara: TDK Yayınları.
• Altın Çüs (1958). (AÇ) Alıptığ nımax (M. K. Dоbrоv Nımаhçıdаnъ Pаzıltаn T. G. Tаnееvа Timnееn). Abakan: Xakasyadağı Kniga.
• Altın Taycı (1973). (AT) Alıptığ nımax (Nımаhçı Е. N. Kulаgаşеvаdаts Pаzıp. İ. Kulаgаşеvа Timnееn, Hızılçаr Knigа İzdаtеlьstvоzınık). Abakan: Xakasyadağı Kniga.
• Arıkoğlu, E. (2005). (ÖHTS) Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2007). (HD) Hakas destanları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2007). Tuva Türkçesi. Türk lehçeleri grameri. (Ahmet Bican Ercilasun Ed.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2011). Hakas Türkçesi grameri. Ankara: Bengü Yayınları.
• Arıkoğlu, E.; Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Butаnаеv, V. Ya. (2011). Russkо-Hаkаsskiy slоvаrь (okоlо 15 Tıs. slоv) Оrıs-Hооray söstigi. Astana: Mеjdunаrоdnаya Tyurkskаya Akаdеmiya.
• Çakır, İ. (2011). Yabancı dil öğrenme ortamlarında kültürün rolü. Milli Eğitim Dergisi, 41 (190), 248-255.
• Gökalp, Z. (1997). Türkçülüğün esasları. İstanbul: İnkîlap Kitabevi.
• Güncel Türkçe Sözlük https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: 29.05.2023).
• Gürsoy Naskali, E. (1999). Altayca- Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güzel, S. (2020). Çuvaşça kay- “gitmek” fiilinin dilbilgisel ve sözlüksel kullanımları üzerine. Tehlikedeki Diller Dergisi/Journal of Endangered Languages, 10(17), s. 279-297.
• Hakasça-Türkçe Sözlük, (HTS) (Haz. Emine Gürsoy-Naskali ). (ve başk.) (2007). Erdal Şahin, Viktor Butanayev, Aylin Koç, Almagül İşina, Liaisan Şahin, Emine Gürsoy Naskali. Ankara: Türk Dil kurumu Yayınları.
• Xakassko-Russkiy Slovar’/Xakas-Orıs söstĭk (2006). (HRS) (Red. N.N. Şirobokova, O. V. Subrakova, T.İ. Belitsa Vd., Novosibirsk: Nauka.
• Ilgın, A. (2008). (HDKK) Hakas destanları 2: Kara Kuzgun. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Killi Yılmaz, G. (2007). (Tanıtım) Xakassko-Russkiy slovar’ – Xakas-orıs söstĭk (Pod Obşç. Red. O.V. Subrakovoy), Novosibirsk: Nauka, 2006, 1114 s. Hakasça-Rusça Sözlük]. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(4), s..134-136.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Russko-Hakasskiy slovar’-Orıs-Xakas slovar’ (1961). (RHS) Moskva.
• Schönig, C. (1999). The internal division of modern Turkic and its historical implications. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 52(1), 63-95.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Vasilyev, Y. (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça) sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.