AĞIZ ARAŞTIRMALARINDA PARÇALARÜSTÜ SESBİRİMLERİN ÇEVRİYAZIDA GÖSTERİLMESİ VE İNCELENMESİYLE İLGİLİ SORUNLAR

Yıl 2024, Cilt: 2024 Sayı: 47, 115 - 136, 29.06.2024

Hakan Akca

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1507024

Öz

Sesbirimler parça sesbirimler ve parçalarüstü sesbirimler olmak üzere ikiye ayrılır. Basitçe tanımlarsak çoğunluğu yazıda gösterilebilen ünlü, ünsüz, yarı ünlü, kayan ünlü gibi dil birimlerine parça sesbirimler denir. Konuşmada anlam ayırt edici olarak bulunan fakat yazıda gösterilmeyen vurgu, ton, durak, kavşak, ezgi, süre gibi ses birimlerine ise parçalarüstü sesbirimler (bürünbirimler) denir. Parçalarüstü sesbirimlerin anlam ayırma, iletişimde duyguyu ifade etme, dilde akıcılığı sağlama gibi işlevleri vardır. Konuşma dilinde özellikle vurgu, ton/tonlama, hız, ezgi gibi parçalarüstü sesbirimler ifadenin anlamının değişmesi ya da sınırlanması konusunda büyük rol oynarlar. Bilindiği gibi ağız araştırmaları sözlü metinler üzerinde yapılmaktadır. Sözlü metinlerin ana kaynağı olan konuşma dili ise hem parça hem parçalarüstü ses birimlerden oluşur. Bu sebeple bir dil, lehçe veya ağzın parça ve parçalarüstü sesbirimlerinin tespit edilmesinde ağız araştırmaları büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de yapılan ağız araştırmalarında parça sesbirimlerle ilgili sorunlar olduğu gibi parçalarürstü sesbirimlerle ilgili sorunlar da vardır. Bugüne kadar Türkiye Türkçesi ağız araştırmalarıyla ilgili pek çok sorunu dile getiren çalışmalar yapılmış ancak parçalarüstü sesbirimlerle ilgili sorunlara değinilmemiştir. Bu çalışmanın konusu, ağız araştırmalarında parçalarüstü sesbirimlerin gösterilmesi ve incelenmesinde ortaya çıkan sorunların tespit edilmesidir. Özellikle sesin şiddet, perde, frekans, süre gibi akustik özelliklerine bağlı olarak ortaya çıktıkları için vurgu, ton, tonlama, ezgi gibi parçalarüstü sesbirimlerin tespit edilmesi ve bunların yazıda gösterilmesinde birtakım sorunlarla karşılaşılmaktadır. Çalışmanın amacı, ağız araştırmalarında parçalarüstü sesbirimlerin gösterilmesi ve incelenmesiyle ilgili sorunları ortaya koymak ve bunlara birtakım çözüm önerileri sunmaktır. Ağız çalışmalarında parçalarüstü sesbirimler ile ilgili sorunlar, Transkripsiyon Sorunu ve İnceleme Sorunu olmak üzere iki başlıkta ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ağız araştırmaları, parçalarüstü sesbirimler, çevriyazı, fonetik gösterim, Türkiye Türkçesi ağızları

Kaynakça

• Akar, A. (2013). Muğla ve yöresi ağızları. Ankara: TDK.
• Akca, H. (2012). Ankara ili ağızları. Ankara: TKAE.
• Atmaca, E. (2017). Antalya ili Korkuteli ilçesi ve yöresi ağızları. Ankara: TDK.
• Benzing, J. (1941). Noch einmal die Frage der Betonung im Türkischen. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 95(2), 300-304.
• Boz, E. (2022). Diyarbakır ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler. L. Karahan ve Ö. Ay (Ed.) içinde (s. 217-251). Ankara: TDK.
• Börekçi, M. (2005). Türkçede vurgu-tonlama-ölçü-anlam ilişkisi. Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, 12, 187-207.
• Buran, A. (1997). Keban, Baskil ve Ağın yöresi ağızları. Ankara: TDK.
• Coşkun, M. V. (2000). Türkiye Türkçesinde vurgu, ton ve ezgi. Türk Dili. (584), (126-130).
• Coşkun, M. V. (2016). Türkçenin ses bilgisi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Crystal, D. (2008). A dictionary of linguistics and phonetics. (6. Baskı). USA: Blackwell Publishing.
• Çakır, A. (2020). İzmir ili Ödemiş - Kiraz – Beydağ ilçeleri ağızları. Ankara: TDK.
• Çelebi, N. (2002). Kıbrıs ağzında ezgi. (Yüksek Lisans Tezi). Kıbrıs: DAÜ.
• Çelebi, N. (2010). Kıbrıs Türk ağızlarında dil ilişkisi izleri. (Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Delice, H. İ. (1995). Anadolu ve Rumeli ağızları metinlerinde kullanılan seslerin transkripsiyonu meselesi. Türklük Bilimi Araştırmaları. 1(1). 119-126.
• Demir, N. (2022). Ordu ili ve yöresi ağızları (inceleme – metinler – sözlük). Ankara: TDK.
• Demir, N. (2002). Kıbrıs ağızları üzerine. Scholarly depth and accuracy. A festschrift to Lars Johanson- Lars Johanson armağanı. N. Demir ve F. Turan (Ed.) içinde (s. 100-110). Ankara: Grafiker.
• Demir, N. (2013). Ankara örneğinde ağızların belgelenmesi. Ankara: TDK.
• Demir, N. (2002). Kıbrıs ağızları üzerine notlar. Scholarly depth and accuracy. A Festschrift to Lars Johanson. Lars Johanson Armağanı. (Nurettin Demir - Fikret Turan Haz.). 100-110.
• Demir, N.; Yılmaz, E. (2003). Türkçe el kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Demir, N.; Yılmaz, E. (2018). Türkçe ses bilgisi. (H. Pilancı Ed.). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Demiray, E. (2008). Ağız araştırmalarında transkripsiyon işaretlerinin farklı kullanılması sorunu. Turkish Studies, 3(6), 215-227.
• Demircan, Ö. (2001). Türkçenin ses dizimi. İstanbul: DER.
• Demirci, K. (2017). Türkoloji için dilbilim. Ankara: Anı.
• Doğru, F. (2022). Eskişehir ili Manav ağızları. Ankara: TDK.
• Eker, S. (2005). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Eker, S. (2007). Türkçenin sesbirimleri ve belirgin altsesbirimleri. İlmî Araştırmalar, 24, 23-42.
• Ercilasun, A. B.; Yıldız, M. (2022). Kars, Ardahan ve Iğdır illeri ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler. L. Karahan ve Ö. Ay (Ed.) içinde (s. 359-390). Ankara: TDK.
• Ercilasun, A. B. (1983). Kars ili ağızları – ses bilgisi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Ercilasun, A. B. (1999). Ağız araştırmalarında kullanılacak transkripsiyon işaretleri. Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni (9 Mayıs 1997) içinde (s. 43-48). Ankara: TDK.
• Eren, M. E. (1997). Zonguldak – Bartın – Karabük illeri ağızları. Ankara: TDK.
• Ergenç, İ., Bekâr Uzun, P. (2017). Türkçenin ses dizgesi. İstanbul: Seçkin.
• Ergenç, İ. (1989). Türkiye Türkçesinin görevsel sesbilimi. Ankara: Engin.
• Ergenç, İ. (2002). Konuşma dili ve Türkçenin söyleyiş sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• Ertekinoğlu, S. (2017). Ahlat ağzı söz varlığı. Ankara: TDK.
• Erten, M. (2011). Diyarbakır ağzı (inceleme – metinler – sözlük). Ankara: TDK.
• Fidan, D. (2002). Türkçede ezgi örüntüleri. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları (inceleme – metinler – sözlük ve dizinler) I. Cilt. Ankara: TDK.
• Grønbech, K. (1940). Der Akzent im Türkischen und Mongolischen. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 94(3/4), 375-390.
• Gülensoy, T. (1979). Türk fonetik transkripsiyonu üzerine. DTCF Türkoloji Dergisi VIII. 160-190.
• Gülensoy, T. (1988). Kütahya ve yöresi ağızları (inceleme, metinler, sözlük). Ankara: TDK.
• Gülseren, C. (2021). Malatya ili ağızları. Ankara: TDK.
• Günay, T. (2003). Rize ili ağızları (inceleme – metinler – sözlük). Ankara: TDK.
• Günay, T.; Alpay, G. (2022). Rize ili ağızları. Türkiye Türkçesi ağızlarından seçmeler. L. Karahan ve Ö. Ay (Ed.) içinde (s. 615-646). Ankara: TDK.
• Günşen, A. (2000). Kırşehir ve yöresi ağızları (inceleme – metinler – sözlük). Ankara: TDK.
• Handbook of the international phonetic association (2007). Cambridge: Cambridge University Press.
• Hirik, E. (2019). Tekrarlı yüklemler ile parçalarüstü ses birimlerin anlama etkisi. İdil, 8(53), 1-16.
• İlaslan, Ü. (2006). Yozgat-Çandır ağzı (inceleme – metinler – sözlük). (Yüksek Lisans Tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• İleri, C. (2008). Eskişehir ili Mihalıççık ilçesi ve yöresi ağızları. Ankara: TDK.
• İlker, A. (2017). Manisa ağızları. Ankara: TDK.
• İmer K., Kocaman A., Özsoy A. S. (2011). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Karahan, L. (1996). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Ankara: TDK.
• Karahan, L. (2020). Ağız araştırmalarında fonetik laboratuvarlarının önemi. Prozodi (Bürün Bilimi) ve Konuşma Çalıştayı Bildirileri. İ. Çetin (Ed.) içinde (s. 85-92). Ankara: TDK.
• Kerimoğlu, C. (2017). Genel dilbilime giriş. Ankara: Pegem Akademi.
• Korkmaz, Z. (1953). Batı Anadolu ağızlarında asli vokal uzunlukları hakkında. TDAY-Belleten. 1 (197-203).
• Korkmaz, Z. (1976). Anadolu ağızları üzerindeki araştırmaların bugünkü durumu ve karşılaştığı sorunlar. TDAY-Belleten (1975-1976), 143-172, Türk Dili Üzerine Araştırmalar (1995) içinde (C II, s. 199-221), Ankara: TDK.
• Korkmaz, Z. (1994). Nevşehir ve yöresi ağızları. Ankara: TDK.
• Korkmaz, Z. (2011). Ağız araştırmalarındaki çeviri yazı ayrılıklarının bir sisteme bağlanması gereği üzerine. TDAY-Belleten. 59(1), 45-50.
• Korkmaz, Z. (2017). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. Ankara: TDK.
• Korkmazyiğit, A. (2010). Çayıralan ve yöresi ağızları. (Yüksek Lisans Tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Krámský, J. (1944). Betonungsfunktion im Türkischen. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 98(3/4), 282-293
• Lewis, G. L. (2000). Turkish grammar. (2. baskı). New York: Oxford University Press.
• Mutlu, H. K. (2022). Balıkesir ili ağızları (inceleme – metinler – sözlük). Ankara: TDK.
• Özçelik, Ö. (2023). Prosody in Turkish. Word prominence in languages with complex morphologies. Ksenia Bogomolets ve Harry van der Hulst (Ed.) içinde (s. 493-519). Oxford: Oxford University Press.
• Özçelik S., Boz, E. (2001). Diyarbakır ili Çüngüş ve Çermik yöresi ağzı (dil incelemesi, metinler, sözlük). Ankara: TDK.
• Öztürk, E. (2009). Silifke ve Mut’taki Sarıkeçili ve Bahşiş yörükleri ağzı. Ankara: TDK.
• Pekacar, Ç.; Güner Dilek, F. (2009). Uluslararası fonetik alfabe ve Türkiye’de ağız araştırmaları. Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı. Â. Terzi ve A. Durkun (haz.) içinde (s. 575-589). Ankara: TDK.
• Pekacar, Ç., Güner Dilek, F. (2010). Uluslararası fonetik alfabe -2. Dil Araştırmaları, 6, 181-202.
• Sağır, M. (1995). Erzincan ve yöresi ağızları (inceleme – metinler – sözlük). Ankara: TDK.
• Sağır, M. (1997a). Ağız çalışmalarında çeviriyazı. Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni (9 Mayıs 1997) içinde (s. 126-138). Ankara: TDK.
• Sağır, M. (1997b). Anadolu ağızlarında ünlüler. TDAY-Belleten. 1995, 377-390.
• Sağır, M. (1999), Anadolu ağızlarında ünlüler ünsüzler. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı (1996) içinde (s. 987-996). Ankara: TDK.
• Sebzecioğlu, T. (2016). Dilbilim kavramlarıyla Türkçe dilbilgisi. İstanbul: Kesit.
• Sert, G. (2020). Eskişehir ili Yörük ağızları. Ankara: TDK.
• Sökmen, İ. (2016). Bismil Türkmen ağzı. Ankara: TDK.
• Uzun, N. E. (2006). Biçimbilim – temel kavramlar. İstanbul: Papatya.
• Üçok, N. (2007). Genel fonetik (ana çizgileri). İstanbul: Multilingual.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• Yıldırım, F. (2006). Adana ve Osmaniye illeri ağızları I. Cilt. Ankara: TDK.
• Yıldız, H. (2022). Türkçede vurgu (standart dilde ve Türkiye Türkçesi ağızlarında). Odyolojide Konuşmanın Fonetik (Sesbilgisel) ve Fonolojik (Sesbilimsel) Özelliklerinin Önemi: Türkçe Örneği. Y.K. Kemaloğlu, H. Kasapoğlu Çengel, G. Mengü (Ed.) içinde (s.30-35). Ankara: Türkiye Klinikleri.
• Yıdız, O. (2021). Isparta merkez ilçe ağızları. Ankara: TDK.
• Zülfikar, H. (2021). Bitlis halk ağzı ve kültürü. Ankara: TDK.