Bibi Seşenbe Kıssasını İçeren Geç Çağatayca Bir El Yazması

Yıl 2025, Cilt: 2025 Sayı: 49, 85 - 98, 26.06.2025

Serkan Çakmak

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1517535

Öz

Yerel konuşma dili, geç Çağatay yazı dilinin şekillenmesinde giderek daha etkili bir hâle gelmiştir. Yerelleşme, edebi dilde imladan kelime dağarcığına kadar pek çok yeniliği beraberinde getirmiştir. Yerel etkiler özellikle halk metinlerinde oldukça yoğundur. Bu nedenle, bu çalışma geç Çağatay yazı dilindeki klasik dönem metinlerinde görülmeyen yerel ve yeni unsurları tespit etmek amacıyla bir halk metnine odaklanmaktadır. Bu metin, Aşi Bibi Seşenbe adlı ritüelin halk arasındaki icrasını ve ritüelin özü olan Bibi Seşenbe kıssasını anlatmaktadır. Araştırmacılar şimdiye kadar anlatının yalnızca üç taşbaskı nüshasını tespit edebilmişlerdir. Taşbaskı nüshalarla birlikte anlatının bir de bilinmeyen el yazması nüshası mevcuttur. Bu bilinmeyen el yazması nüsha araştırmamızın temel materyalidir. Söz konusu el yazması bugün Kudüs'teki Özbek dergâhının kütüphanesinde bulunmaktadır. Çalışma kapsamında, Bibi Seşenbe kıssası ve ritüeli hakkında genel bilgiler verilmekte, yazmanın tavsifi, yazı çevirimi ve İngilizceye tercümesi yapılmakta ve metnin dilindeki yerel ve yeni unsurlar araştırılmaktadır. Yazı çevrimi ve tercümede eksik kısımları tamamlamak için taşbaskı nüshalara müracaat edilmiştir. Metnin ses ve şekil bilgisi ile kelime dağarcığı üzerine yapılan inceleme sırasında yerel unsurların kökenlerini belirlemek amacıyla bulgular modern Özbek ve Uygur dillerindeki muadilleriyle karşılaştırılmıştır. Sonuçta kayda geçirildiği tarihe dair herhangi bir ketebe kaydı bulunmayan el yazmasının dönemin yerli konuşma dillerinden izler taşıyan geç Çağatay yazı diliyle kaleme alındığı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Geç Çağatayca , Bibi Seşenbe kıssası , yerelleşme , konuşma dili , yazma , Uygur , Özbek.

A LATE CHAGATAI MANUSCRIPT CONTAINING THE BIBI SESHANBA PARABLE

Öz

Local colloquialism increasingly influenced the formation of the late Chagatai written language. The vernacularization brought about a great deal of innovation, ranging from orthography to vocabulary in the literary language. Vernacular influences are especially intense in folk texts. In order to identify the local elements and innovations in the late Chagatai written language that are not present in classical texts, this paper focuses on a folk text. This text expresses the Bibi Seshanba parable, which is the core of the Oshi Bibi Seshanba ritual, and describes how the people should perform it. Researchers were able to identify, to date, only three lithographed copies of the narration. However, there is also an unknown manuscript copy. The unknown manuscript copy is the primary focus of our investigation. The Uzbek Sufi lodge in Jerusalem houses the manuscript in question. The research framework provides general information about the Bibi Seshanba parable and ritual, describes and transcribes the manuscript, translates it into English, and explores the local elements and innovations in the text's language. In transcription and translation, it has been referred to the lithographed copies to complete the missing parts. While analyzing the phonology, morphology, and vocabulary of the text, the findings were compared with their counterparts in modern Uzbek and Uyghur languages to determine the origin of local elements. Consequently, it has been revealed that the manuscript, which lacks any colophon about its penned time, was written in the late Chagatai written language, which bears traces of the local colloquial languages of the period.

Anahtar Kelimeler

Late Chagatai , the Bibi Seshanba parable , vernacularization , colloquial languages , manuscript , Uyghur , Uzbek.

Kaynakça

• Barakat, B. (2003). Catalog of manuscripts of the Uzbek Zawiya in Jerusalem. Jerusalem: Matbuat al-shafii.
• Begmatov, E., Madvaliyev, A., Mahkamov, N., Toʻxtayev, N., Umarov, E., Xudoyberganova, D., and Hojiyev, A. (Eds.). (2006-2008). O'zbek tilining izoxli lug'ati. Toshkent: O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat Ilmiy Nashriyati.
• Bodrogligeti, A. J. (1975). Halis's story of Ibrahim a Central Asian Islamic work in Late Chagatay Turkic. Leiden: Brill.
• Bodrogligeti, A. J. (2001). A grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa.
• Boeschoten, H. (2022). Chaghatay. In L. Johanson, and E. A. Csato (Eds.), Turkic Languages (pp. 160-173). New York: Routledge.
• Çakmak, S. (2024). Kudüs’teki Özbek tekkesinde bulunan Çağatayca yazmalar. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (61), 263-287. https://doi.org/10.21563/sutad.1474196
• Darmenova, G. (2021). Çağatayca Mecmû'a-i Resâil-i 'Acîbe (inceleme-metin-Türkiye Türkçesine aktrama-dizin-tıpkıbasım). (Doctoral dissertation). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Dashti, H. (2017). Muhtelif sanatlarla ilgili metin çevirisi. (Master dissertation). Kocaeli Üniversitesi Sosya Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.
• Eckmann, J. (1963). Çağatay edebiyatinin son devri (1800-1920). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 121-156.
• Eckmann, J. (1966). Chagatay manual. Bloomington: Indiana University.
• Fathi, H. (1997). Otines: The unknown women clerics of Central Asian Islam. Central Asian Survey, 16(1), 27-43.
• Gibbon, K. F. (2005, February 18). A Central Asian Cinderella: the tale of Bibi Seshambe. Retrieved from SSRN: https://ssrn.com/abstract=1628847
• Ibrahim, A. (1995). Meaning and usage of compound verbs in modern Uighur and Uzbek. (Doctoral dissertation) University of Washington, Washington.
• Johanson, L. (2021). Turkic. Cambridge: Cambridge University Press.
• Kandiyoti, D., and Azimova, N. (2004). The communal and the sacred: women's worlds of ritual in Uzbekistan. Journal of the Royal Anthropological Institute, 10(2), 327-349.
• Lipovsky, I. (1996). The awakening of Central Asian Islam. Middle Eastern Studies, 32(3), 1-21.
• Louw, M. E. (2007). Everyday Islam in Post-Soviet Central Asia. London and New York: Routledge.
• Nadzhip, E. N. (1968). Uygursko-Russkiy Slovar. Moscow: Sovetskaya Entsiklopediya.
• Nadzhip, E. N. (1971). Modern Uigur. Moscow: Nauka Publishing House.
• Osmanov, M., and Tömür, H. (2013). Our views on the Chagatay language. Turkic Languages(17), 226-284.
• Özer, A. (2014). Molla Muhammed Zaferbek Muhammed oğlı "Nur-name" (inceleme-metin- dizin). (Master dissertation). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bişkek.
• Reshetov, V. V., and Shoabdurahmonov, S. (1978). O'zbek Dialektologiyasi. Toshkent: O'qituvchi.
• Schwarz, H. G. (1992). An Uyghur-English Dictionary. Washington: Conran Octopus.
• Shaw, R. B. (1880). A Sketch of the Turki Language as Spoken in Eastern Turkistan (Kashghar and Yarkand) Part II Vocabulary Turki-English. Calcutta: Baptist Mission Press.
• Sjoberg, A. F. (1963). Uzbek Structural Grammar. Bloominton: Indiana University.
• Steingass, F. J. (1892). A Comprehensive Persian-English dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. London: Routledge and K. Paul.
• Tömür, H. (2003). Modern Uyghur grammar (morphology). (A. Lee, Ed.) İstanbul: Yıldız.
• Yaqub, A., Gheyurani, G., Qadir, I., Abduraxman, H., Nur, P., Abduqadir, E., Emet, A. (Eds.). (1999). Uyghur tilining izahliq lughiti (Qisqartilmisi). Urumchi: Shinjang Xelq Neshriyati.