ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ YAPILARINDAN MEDRESE VE CAMİLERDE PORTAL

Yıl 2009, Cilt: 10 Sayı: 10, 13 - 30, 01.06.2009

Çağla Caner Ömür Bakırer

Öz

Anadolu’da, Selçuklu döneminde inşa edilmiş olan anıtsal yapıların cepheleri; elemanları, elemanlarının oluşturdukları kompozisyonlar ve biçimleri bakımından belirgin özellikler gösterirler. Her ne kadar, hiçbir iki cephe kendisini oluşturan elemanlarıyla ve cephe kompozisyonundaki artikülasyonuyla aynı görünmese de, dikkat çekici derecede benzerlikler sergilerler. Cephe kompozisyonlarının genel formulasyonunda, girişler bir başka isimlendirmeyle portaller (taçkapı); yalnızca kendi elemanlarıyla değil, aynı zamanda üzerinde bulundukları cephenin birincil elemanı, vurgulayıcı bileşeni olarak da Anadolu Selçuklu cephe kavramını yansıtmaları bakımından ilgi çekicidirler.

Bu çalışma, Anadolu Selçuklu cephelerini mimariyle ilişkilendirerek analitik bir araştırma önermektedir. Çalışmanın önemi, yapının önemli mimarî elemanı olan portalleri ait oldukları yapıyla ilişkileri bakımından incelemesinde, diğer bir deyişle portalleri mimarî bağlamda değerlendirmesindedir. Bu bağlamda, portaller; plândaki yerleşimlerine ve yönelimlerine, kütle birleşmeleri ve boyutlarına, kendilerinin ve üzerinde bulundukları cephenin kompozisyonuyla bağdaşma ve birleşimlerine göre irdelenmekte ve sınıflandırılmaktadır. Sonuçta, portalleri ait oldukları yapıyla bir arada değerlendirmesi bakımından bütünsel bir yaklaşımla çalışılan bu araştırmada, mimarlık bağlamında portallerin sergilediği tipolojiler ortaya çıkarılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Anadolu Selçuklu yapıları, portal, portal - yapı iliĢkisi, cephe tasarımı

Kaynakça

• ALTUN, Ara, (1988). Ortaçağ Türk Mimarisinin Ana Hatları İçin Bir Özet, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• AKOK, Mahmut, (1967). “Kayseri Huant Hatun Külliyesi’nin Mimari Rölevesi”, Türk Arkeoloji Dergisi, 16/1: 5-44.
• AKOK, Mahmut, (1968). “Kayseri’de Gevher Nesibe Hatun Darüşifası ve Sahibiye Medresesi Röleve ve Mimarisi”, Türk Arkeoloji Dergisi, 17/: 133-184.
• AKÇAY, Ġlhan, (1966). “Yakutiye Medresesi”, Vakıflar Dergisi, 6: 146-152.
• ANDREWS, Peter A., (1995). “Pishtaq”, The Encyclopedia of Islam, C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrcihs ve G. Lecomte, Leiden, E. J. Brill: 313-316.
• AREL, Hilmi, (1962). “Divriği Ulu Camii Kuzey Portalinin Mimari Kuruluşu”, Vakıflar Dergisi, 5: 99-111.
• AREL, Hilmi, (1962). “Divriği Ulu Cami’nin Tekstil Kapısı ve Diğerleri”, Vakıflar Dergisi, 5: 113-125.
• ASLANAPA, Oktay, (1993). Türk Sanatı, 3. Basım, İstanbul, Remzi Kitabevi.
• AYDIN, Filiz, (1973). “Alaiye (Süleyman Pervane) Medresesi”, Vakıflar Dergisi, 10: 251-272.
• BAKIRER, Ömür, (1999). “The Story of Three Grafitti”, Muqarnas, 16: 42-69.
• BAYBURTLUOĞLU, Zafer, (1977). “Anadolu Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarında Önyüz Düzeni”, Vakıflar Dergisi, 11: 67-106.
• BLOOM, Jonathan M., (1995). “The Mosque of al-Hakim in Cairo”, Muqarnas, 1: 15-36.
• BRENDT, Barbara, (1975-76). “The Patronage of Fahraddin Ali İbn al- Husain and the Work of Kaluk Ġbn Abdallah in the Development of the Decoration of Portals in Thirteenth Century Anatolia”, Kunst des Orients, 10, Heft ½: 160-186.
• CANER, Çağla, (2002). A Study on Portal Composition and its Contribution to Façade Design in Anatolian Seljuk Buildings, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, (Yayımlanmamış).
• CANER, Çağla, (2005). “Yapı Bağlamında Yapı Elemanlarının İncelenmesi: Anadolu Selçuklu Portalleri”, Türkiye’de Sanat ve Mimarlık Tarihçiliği Sorunları Sempozyumu, Erciyes Üniversitesi, 04-06 Nisan 2005, Kayseri, Baskıda.
• CRESWELL, Keppel A. C., (1995). “Bab”, The Encyclopedia of Islam, C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs ve G. Lecomte, Leiden, E. J. Brill: 830-832.
• CROWE, Yolanda, (1984). “Central Asia and Afghanistan”, Architecture of the Islamic World; Its History and Social Meaning, (der. G. Michell), London, Thames and Hudson.
• ETTINGHAUSEN, Richard, GRABAR Oleg, (1987). The Art and Architecture of Islam: 650-1250, London; Penguin Books.
• KARAMAĞARALI, Haluk, (1982). “Sahip Ata Cami’nin Restitüsyonu Hakkında Bir Deneme”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 3: 49-77.
• KUBAN, Doğan, (1999). Divriği Mucizesi, Selçuklular Çağında İslam Bezeme Sanatı Üzerine Bir Deneme, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• KURAN, Aptullah, (1969). Anadolu Medreseleri, 1-2, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ORAL, Zeki, (1961). “Konya’da Sırçalı Medrese”, Belleten, 25/99: 335-396.
• ÖDEKAN, Ayla, (1977). Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Mukarnaslı Portal Örtüleri, İstanbul, İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• ÖGEL, Semra, (1957). “Bir Selçuklu Portalleri Grubu ve Karaman’daki Hatuniye Medresesi Portali”, Yıllık Araştırmalar Dergisi, 2: 115-119.
• ÖGEL, Semra, (1966). Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ÖGEL, Semra, (2006). “Taçkapılar”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, 1, A. U. Peker, K. Bilici, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÖNEY, Gönül, (1966). “Kayseri Hacı Kılıç Cami ve Külliyesi”, Belleten, 30/119: 377-390.
• ÖNEY, Gönül, (1978). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme ve El Sanatları, Ankara, Türkiye İş Bankası Yayınları.
• ROGERS, Michael J., (1965). “The Çifte Minare Medrese at Erzurum and the Gök Medrese at Sivas”, Anatolian Studies, 15: 63-85.
• ROGERS, Michael J., (1971). “Seljuk Influence on the Monuments of Cairo”, Kunst des Orients, 7, Heft 1, Wiesbaden: 41-68.
• ROGERS, Michael J., (1972). “The Date of the Çifte Minare Medrese at Erzurum”, Kunst des Orients, 7, Heft ½, Wiesbaden: 77-119.
• SÖZEN, Metin, (1970). Anadolu Medreseleri, Selçuklu ve Beylikler Devri, 1-2, Ġstanbul, ĠTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• TUNCER, Orhan C., (1981). “Orantı ve Modül Üzerine Selçuklu Yapılarından Bazı Örnekler”, Vakıflar Dergisi, 13: 449-487.
• TUNCER, Orhan C., (1982). “Birkaç Selçuklu Taçkapısında Geometrik Araştırmalar”, Vakıflar Dergisi, 16: 61-76.
• TUNCER, Orhan C., (1997). “Kayseri Yedi Selçuklu Taçkapısında Geometrik Düzen”, Vakıflar Dergisi, 26: 105-152.
• ÜNAL, Rahmi H., (1982). Osmanlı Öncesi Anadolu – Türk Mimarisinde Taçkapılar, Ġzmir, Ege Üniversitesi Yayınları.
• YÖRÜKOĞLU, Ömer, (1978). “Çifte Minareli Medrese (Hatuniye) Hafriyatı”, Vakıflar Dergisi, 12: 235-246.