Münşî İskender Bey’e Göre XVII. Yüzyılda İran Sahasında Türkler, Türkmenler ve Kızılbaşlar

Year 2015, Volume: 22 Issue: 22, 121 - 132, 01.06.2015

Tufan Güzdüz

Abstract

İskender Bey Türkmen Münşî’nin kaleme aldığı Alem-ârâ-yı Abbasî adlı eser Safevîlerin sadece tarihine değil, dil, kültür, sosyal ve iktisadî hayatlarına dair geniş bilgiler ihtiva etmektedir. İskender Bey, Safevî Devleti’nin hizmetine genç yaşta girmiş, bir süre orduda görev aldıktan sonra bürokrasiye geçmiş ve münşîlik makamına kadar yükselmiştir. Onun eserini kıymetli yapan husus ise tanık olduğu veya bizzat içinde bulunduğu olayların naklinden başka, görevi gereği devletin işleyişine dair pek çok kaydın önüne gelmiş olması ve bunları dolaylı veya dolaysız olarak eserine yansıtmasıdır. İskender Bey’in tarih yazımındaki dikkati, siyasî, dini, askeri ve etnik meselelerde dikkati çekmektedir. O, etnik olarak Türk, Safevî ordusunda bulunmakla Kızılbaş, sıfat olarak Türkmen’di. İskender Bey’in anlatısına göre Kızılbaş olmak aynı zamandan Türk olmak anlamına geliyordu. Kızılbaşların ayin ve gelenekleri onların erdemlerini tanımlıyordu. Katı sûfilik prensipleri içinde devlete ve şaha sadakat Kızılbaşlığın temel prensibiydi. Türkmen adı ise bir yanda Akkoyunlu Devleti’ni meydana getiren unsurlardan iken sonradan Safevîlere ve Kızılbaşlığa intisap edenler için, diğer yandan Hazar Denizi’nin Güneybatısında yaşayan Sünnî Türkmenleri tanımlamak için kullanmaktadır. Her ikisinin birbirine karışmaması ise olayların cereyan ediş şeklinden anlaşılmaktadır. İskender Bey eserini Farsça kaleme almış olmasına rağmen, eser boyunca Türkleri ve Türk kimliğini öne çıkarmaktadır. Bunun yanı sıra İran ahalisini Türk ve Tacik (Fars) diye tanımlayarak, bunların İran’ın yerli unsuru olduğuna vurgu yapmaktadır.

Keywords

Türk, Türkmen, Kızılbaş, Sufî, Fars, Safevî, Şah İsmail, İran

References

• Anonim. (1349/1971). Alem-ârâ-yı Şah İsmail. Asgar Montazer Sahib (Neşr.). Tahran.
• Anonim. (2015). Kızılbaşlar Tarihi (Tarih-i Kızılbaşan). (T. Gündüz, Çev. ve not.). İstanbul.
• Budak Münşi-i Kazvini. (1378/2000). Cevahirü’l-Ahbar. Muhsin Behram-nejad (Neşr.). Tahran.
• Ebu Bekr-i Tihranî. (2001). Kitab-ı Diyarbekriyye (M. Öztürk, Çev.). Ankara.
• Emir Sadreddin İbrahim Eminî-i Herevi (1383/2005). Fütühat-ı Şahî. Muhammed Rıza Nasırî (Neşr.). Tahran.
• Fazlullah Ruzbihan Huncî İsfahanî. (1379/1991). Tarih-i Alem-ârâ-yı Eminî. M. Ekber Aşık (Neşr.). Tahran.
• Fazlullah Ruzbihan Huncî İsfahanî. (1381/2003). Alem-Ara-yı Eminî. Muhammed Ekber Aşık (Neşr.). Tahran.
• Gündüz, T. (2010). Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul.
• Hasan Rumlu. (1357/1979). Ahsenü’t-Tevarih. Abdülhüseyn Nevaî (Neşr.). Tahran.
• Hasan Rumlu. (2006). Ahsenü’t-Tevarih (M. Öztürk, Terc.). Ankara.
• Hurşah b. Kubad el-Hüseynî. (1379/2001). Tarih-i İlçi-yi Nizamşah. M. Rıza Nasırî (Neşr.), Koiçi Haneda, Tahran.
• İbn-i Bezzaz Erdebilî. (1376/1998). Safvetü’s-Safa. Gulamrıza Tabatabaî-mecd (Neşr.). Tahran.
• İskender Bey Türkmen. (1377/1999). Tarih-i Alem-ara-yı Abbasî, Cilt I-III. M.İ. Rızvanî (Neşr.). Tahran.