BİR OSMANLI KENTİNDE MAHREMİYETİN SINIRLARINI ARAMAK: ANKARA’DA MAHALLE, SOKAK VE EVLER ÜZERİNDEN BİR MAHREMİYET OKUMASI

Yıl 2023, Sayı: 39, 199 - 225, 07.12.2023

M. Bedreddin Şimşek

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1282582

Öz

Bu makale, Ankara kentindeki üç mekânı incelemektedir: mahalle, sokak ve ev. Bu mekânlarda kent sakinlerinin mahremiyet algısını tartışmak için Lale Devri’ne ait şer‘iyye sicillerinden yararlanılmıştır. Mahallenin bir parçası olan sokak ve evlerin kendine ait sınırları olup her birinin mahremiyet anlayışının farklı olduğu gözlemlenmiştir. Buna göre mahalleler, mahremiyetin ilk katmanını oluşturmakta ve mahremiyetin sınırlarını ihlal eden kişilerin mahalleden uzaklaştırılmasına yönelik ortak bir karar alınmasına neden olmaktadır. Mahalle ile ev arasında bir bağlantı görevi gören sokaklar, orta katmanı oluşturur ve mahallelere kıyasla daha katı bir mahremiyet anlayışına sahiptir. Evler ise mahremiyetin çekirdeğini oluşturur ve mutlak bir mahremiyet anlayışıyla korunur. Bu yapıların etrafı, duvarlarla çevrilmiş ve her şeyden önce kadınların bulunduğu kısımlar, gözlerden uzak tutulmaya çalışılmıştır. Böylece makale, mahremiyetin mekânsal olarak mahalleden eve doğru kademeli bir şekilde daraldığını ortaya koymakta ve insanların farklı mekânlardaki mahremiyet ihlallerine verdikleri tepkilere ışık tutmaktadır. Bu araştırmanın temel amacı, Ankara’nın kent tarihine ve Osmanlı mahremiyet araştırmalarına katkıda bulunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Ankara, Mahalle, Sokak, Çıkmaz Sokak, Mahremiyet

The Boundaries of Privacy in an Ottoman City: A Reading on Privacy through the Neighborhoods, Streets and Houses of Ankara

Öz

This article utilizing the Sharia Court Registers of the Tulip Era scrutinizes three types of spaces in the city of Ankara: the neighborhood, the street, and the house to discuss the perception of privacy among city dwellers. In an ottoman city, streets and houses, as parts of a neighborhood, have their boundaries and exhibit varying layers of privacy. Accordingly, on a larger scale, neighborhoods constitute the first layer of privacy, sometimes leading to a collective decision to expel individuals who breach privacy norms. The streets, acting as a link between the neighborhood and the house, constitute the middle layer and possess a stricter sense of privacy compared to neighborhoods. Finally, houses constitute the core of privacy and are protected by an absolute notion of privacy. These buildings were surrounded by walls, with special emphasis on keeping the women's quarters out of sight. This article traces the gradual narrowing of privacy from the neighborhood to the house in spatial terms, shedding light on people’s responses to privacy violations in different locations contributing thus, to the studies of Ankara’s urban history and the notions of Ottoman privacy.

Anahtar Kelimeler

Ankara, neighborhood, street, dead end street, privacy

Kaynakça

• Akyazıcı Özkoçak, S. (2009). Kamusal Alanın Üretim Sürecinde Erken Modern İstanbul Kahvehaneleri. A. Yaşar (Haz.), Osmanlı Kahvehaneleri, Mekân, Sosyalleşme, İktidar içinde (ss. 19-42). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Arseven, C. E. (2021). Osmanlı Dönemi Mimarlık Sözlüğü Istılâhât-ı Mi‘mâriyye (Ş. Alpay, Çev.). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Artan, T. (1993). Mahremiyet: Mahrumiyetin Resmi. Defter, (20), 91-115.
• Artan, T. (2018). İfade Biçimleri ve Mecraları İstanbul ve Ötesi (1600-1800). C. Woodhead (Ed.), Osmanlı Dünyası (G. Çağalı Güven, Çev.) içinde (ss. 485-519). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Behar, C. (2014). Bir Mahallenin Doğumu ve Ölümü (1494-2008) Osmanlı İstanbulu’nda Kasap İlyas Mahallesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Cerasi, M. M. (1999). Osmanlı Kenti (A. Ataöv, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Doktor Hüseyin Remzi. (2018). Lügat-i Remzî (Cilt II). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Dörtok Abacı, Z. (2020). Ahde Vefâ: Kamu Düzenini Sağlama Aracı Olarak Bursa’da Nefse Kefalet Uygulaması (II. Selim dönemi). F. Yaşa (Ed.), Sultan II. Selim Dönemi ve Bursa içinde (ss. 498-516). Bursa: Gaye Kitabevi.
• Ergenç, Ö. (1980). Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fiziki Yapıya Etkileri. O. Okyar ve H. İnalcık (Ed.), Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920) içinde (ss. 103-109). Ankara: Meteksan Limited Şirketi Yayınları.
• Ergenç, Ö. (1984). Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine. Osmanlı Araştırmaları, IV(4), 69-78.
• Ergenç, Ö. (2012). Osmanlı Düzeni İçinde Mahalle Hayatı. N. Gürsakal (Ed.), Uluslararası Osmanlı Coğrafyasında Mahalle Kültürü Sempozyumu 13-16 Ekim 2011. Mahallede Hayat Var Bildiriler Kitabı içinde (ss. 13-16). Bursa: Furkan Ofset.
• Ergenç, Ö. (2015). Klasik Dönem Osmanlı Toplumunda Mekân, Mahremiyet ve Cinsiyet İlişkileri. B. Yılmaz (Ed.), Osmanlı’dan Günümüze Cinsiyet, Mahremiyet ve Mekân Çalıştay Tebliğ ve Müzakereleri içinde (ss. 13-18). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Erkal, M. (1991). Arşın. DİA içinde (C. III, ss. 411-413). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Eyice, S. (1972). Ankara’nın Eski Bir Resmi (Türk Tarih Kurumu, “Atatürk Konferansları” IV. Cilt’den Ayrıbasım). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Faroqhi, S. (1992). Şehir Evinin Fizikî Şekli. Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi içinde (C. 3, ss. 1151-1178). Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları.
• Faroqhi, S. (2008). Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla (E. Kılıç, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Faroqhi, S. (2014). Orta Halli Osmanlılar (H. Çalışkan, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gerçek, E. ve Tanyeli, U. (2012). İstanbul’da Mekân Mahremiyetin İhlali ve Teşhiri, Gerilimli Bir Tarihçe ve 41 Fotoğraf. İstanbul: Ofset Yapımevi ve Matbaacılık.
• Hamadeh, S. (2011). On Sekizinci Yüzyıl İstanbulu’nda Kamusal Mekânlar ve Bahçe Kültürü. V. H. Aksan ve D. Goffman (Ed.), Erken Modern Dönem Osmanlılar (O. G. Ayas, Çev.) içinde (ss. 371-414). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kepecioğlu, K. (2009). Bursa Kütüğü (Cilt III) (H. Algül, O. Çetin, M. Hızlı, M. Kara ve M. A. Yediyıldız, Haz.). Bursa: Bursa Kültür A.Ş.
• Kömeçoğlu, U. (2009). Homo ludens ve Homo sapiens Arasında Kamusallık ve Toplumsallık: Osmanlı Kahvehaneleri. A. Yaşar (Haz.), Osmanlı Kahvehaneleri, Mekân, Sosyalleşme, İktidar içinde (ss. 55-90). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Kuban, D. (1995a). Anadolu Kentlerinin Tarihsel Gelişimi ve Yapısı Üzerine Gözlemler. Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler içinde (ss. 163-197). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kuban, D. (1995b). Türk Ev Geleneği Üzerine Gözlemler. Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler içinde (ss. 225-240). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kürkman, G. (2003). Anadolu Ağırlık ve Ölçüleri. İstanbul: Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü.
• La Motraye, A. d. (2007). La Motraye Seyahatnamesi (N. Demirtaş, Çev.). İstanbul: İstiklal Kitabevi.
• Marcus, A. (1986). Privacy in Eighteenth-Century Aleppo: The Limits of Cultural Ideals. International Journal of Middle East Studies, 18(2), 165-183.
• Meşihat Şer‘iyye Sicil Defterleri [MŞH.ŞSC.d.]. (Defter No: 575; 578; 580; 581; 582; 583; 584; 585; 586; 587; 588; 589; 590; 591; 592; 593), T.C. Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). İstanbul.
• Mikhail, A. (2014). Gönül Arzu Eder Ki: Toplumsal Cinsiyet, Kentsel Mekân ve Osmanlı Kahvehaneleri. D. Sajdi (Der.), Osmanlı Laleleri, Osmanlı Kahvehaneleri, On Sekizinici Yüzyılda Hayat Tarzı ve Boş Vakit Eğlenceleri (A. Onocak, Çev.) içinde (ss. 175-225). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Orhonlu, C. (1984). Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar (S. Özbaran, Der.). İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Özcan, T. (2001). Osmanlı Mahallesi Sosyal Kontrol ve Kefalet Sistemi. Marife, 1(1), 129-151.
• Peirce, L. P. (2010). Harem-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar (A. Berktay, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Poyraz, H. (2020). Mahremiyet, Mahrumiyet, Hürriyet. N. Şişman (Ed.), Mahremiyet Hayatın Sırları ve Sınırları içinde (ss. 21-33). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Raymond, A. (2018). Osmanlı Döneminde Arap Kentleri (A. Berktay, Çev.). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Sakaoğlu, N. (1978). Divriği’de Ev Mimarisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Şemseddin Sami. (2005). Kâmûs-i Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınlar.
• Tanyeli, U. (2005). Kamusal Mekân-Özel Mekân: Türkiye’de Bir Kavram Çiftinin İcadı. Genişleyen Dünyada Sanat, Kent ve Siyaset: 9. Uluslararası İstanbul Bienali’nden Metinler içinde (ss. 198-209). İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı.
• Taş, H. (2010). Osmanlı Şehrinde Mahallelinin Ortak Sorumluluğu Nasıl Değerlendirilebilir?. XVI. Türk Tarih Kongresi, (Ankara: 20-24 Eylül 2010) içinde (Cilt IV, Kısım I; ss. 535-543). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Taş, H. (2014). XVII. Yüzyılda Ankara. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tekgül, N. (2013). Modernite Öncesi Osmanlı Toplumunda Mahremiyet Halkaları. Ü. Ekin (Ed.), Prof. Dr. Özer Ergenç’e Armağan içinde (ss. 411-432). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Tournefort, J. D. (2013). Tournefort Seyahatnamesi (A. Berktay ve T. Tunçdoğan, Çev.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Tunç Yaşar, F. (2020). Osmanlı Dünyasında Mahremiyet: İfşa İle İhlal Arasında. N. Şişman (Ed.), Mahremiyet Hayatın Sırları ve Sınırları içinde (ss. 51-65). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Ünüvar, K. (2014). Osmanlı’da Bir Kamusal Mekân: Kahvehâneler. Doğu Batı Düşünce Dergisi, 2(5), 205-217.
• Vincent, D. (2022). Mahremiyetin Kısa Tarihi (O. Düz, Çev.). Ankara: Fol Kitap.
• Yaşa, F. (2020). Mütecessis Gözler: Osmanlı Bursa’sında Özel Alanın Muğlak Sınırları (16. Yüzyıl). F. Yaşa (Ed.), Sultan II. Selim Dönemi ve Bursa içinde (ss. 517-533). Bursa: Gaye Kitabevi.
• Yerasimos, S. (1996). Tanzimat Kent Reformları Üzerine. P. Dumont ve F. Georgeon (Ed.), Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri (A. Berktay, Çev.) içinde (ss. 1-18). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yerasimos, S. (2016). XVI. Yüzyılda İstanbul Evleri. S. Faroqhi ve C.K. Neumann (Ed.), Soframız Nur Hanemiz Mamur Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak (Z. Yelçe, Çev.) içinde (ss. 306-332). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Yılmaz, F. (2000). XVI. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Mahremiyetin Sınırlarına Dair. Toplum ve Bilim, (83), 92-110.