KARI ÇOR TEGİN YAZITI İLE İLGİLİ YAPILAN ÇALIŞMALAR HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Sayı: 39, 307 - 326, 07.12.2023

Mihriban Aydın

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1376185

Öz

2012 yılının son günlerinde Çin Halk Cumhuriyeti’nin Xi’an (西安) kentinde Eski Türkçe ve Tang Hanedanlığı dönemi Çincesiyle yazılmış bir mezar taşı bulunmuştur. Yazıt bulunduktan sonra Xi’an kentindeki Datang xishi (大唐西市) Müzesine nakledilmiştir. Çince ve Eski Türkçe metin, birbirinin çevirisi değildir. Yazıtın Eski Türkçe bölümü, on yedi satırlık bir metin içermektedir. Yazıt hakkındaki ilk bilimsel toplantı, 07 Nisan 2013 tarihinde Pekin Üniversitesi’nde (北京大学) yapılmış olup yazıtın hem Çincesi hem de Eski Türkçesi ile ilgili metin neşirleri, 2013 yılı içerisinde başlamıştır. Bu makale, ilk yayınlardan bugüne kadar yapılan çalışmaların genel bir değerlendirmesini içermektedir. İlk bölümde Eski Türkçe metnin neşirlerine, ikinci bölümde ise yazıt hakkında yapılan çalışmalara değinilmiştir. Değerlendirme bölümünde ise Eski Türkçe metindeki farklı okumalar değerlendirilmiş; yazıtın Çince metninde farklı okuma ve anlamlandırma bulunmadığı için üzerinde durulmamıştır. Yakın zamanda bulunan bu yazıtın, Uygur Kağanlığı’nın orta dönemlerinde gelişen olaylar hakkında önemli bilgiler verdiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Türk Yazıtları, Uygurlar, Uygur Kağanlığı, Karı Çor Tegin

An Evaluation of the Studies on the Qarı Čor Tegin Inscription

Öz

In the last days of 2012, a tombstone written in Old Turkic and Tang Dynasty Chinese was found in the Xi’an (西安) city of China, preserved in the Datang xishi (大唐西市) Museum in Xi’an. A cursory examination showed that the Chinese text is not a translation of the Old Turkic text. There are seventeen lines of text in the Old Turkic part of the inscription. The inscription was first studied at a meeting held at Peking University (北京大学) on 07 April 2013. This article primarily evaluates the studies carried out from the first publications to date. The first part is dedicated to the publications of the Old Turkic text whereas the second part focuses on the inscription itself. As the inscription in Chinese do not entail variation in reading and interpreting, the evaluation section concentrates on the different readings of the Old Turkic text. As a conclusion, it seems that this recently found inscription provides important information about the events that took place in the middle periods of the Uyghur Khanate.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Old Turkic Inscriptions, The Uyghurs, Uyghur Khanate, Qarı Čor Tegin Inscription

Une évaluation des études sur l'inscription de Qarı Čor Tegin

Öz

Dans les derniers jours de 2012, une pierre tombale écrite en vieux turc et en chinois de la dynastie Tang a été trouvée dans la ville chinoise de Xi'an (西安). Après la découverte de l’inscription, elle a été conservée au musée Datang xishi (大唐西市) à Xi’an. Le texte chinois n’est pas une traduction du texte vieux turc. Il y a dix-sept lignes de texte dans la partie en vieux turc de l'inscription. La première étude scientifique sur l'inscription a eu lieu lors de la réunion tenue à l'Université de Pékin (北京大学) le 7 avril 2013. Cet article contient une évaluation générale des études réalisées depuis les premières publications à ce jour. Dans la première partie, les publications du texte turc ancien sont mentionnées, et dans la deuxième partie, les études sur l'inscription sont mentionnées. Dans la section d'évaluation, différentes lectures du texte en vieux turc ont été soulignées. Puisqu’il n’y a pas de lecture et d’interprétation différente en chinois, cela n’a pas été souligné.

Anahtar Kelimeler

Vieux turc, Inscriptions turques anciennes, Les Ouïghours, Khanat ouïghour, Inscription Qarı Čor Tegin

Eine Auswertung der Studien zur Qarı Čor Tegin-Inschrift

Öz

In den letzten Tagen des Jahres 2012 wurde in der chinesischen Stadt Xi’an (西安) ein Grabstein gefunden, der in Alttürkisch und Chinesisch der Tang-Dynastie geschrieben war. Nachdem die Inschrift gefunden wurde, wurde sie im Datang xishi (大唐西市) Museum in Xi’an aufbewahrt. Der chinesische Text ist keine Übersetzung des alttürkischen Textes. Der alttürkische Teil der Inschrift besteht aus siebzehn Textzeilen. Die erste wissenschaftliche Studie über die Inschrift fand auf dem Treffen an der Peking-Universität (北京大学) am 7. April 2013 statt. Dieser Artikel enthält eine allgemeine Bewertung der durchgeführten Studien seit den ersten Veröffentlichungen bis heute. Im ersten Teil werden die Veröffentlichungen des alttürkischen Textes erwähnt, im zweiten Teil die Studien zur Inschrift. Im Bewertungsteil wurden unterschiedliche Lesarten im alttürkischen Text hervorgehoben. Da es im Chinesischen keine unterschiedliche Lesart und Interpretation gibt, wurde darauf verzichtet.

Anahtar Kelimeler

Alttürkisch, Alttürkische Inschriften, Die Uiguren, Uigurisches Khanat, Qarı Čor Tegin-Inschrift

Kaynakça

• Alyılmaz, C. 成吉思 (2013a). 葛啜墓誌 突厥文銘文的釋讀 Gechuo muzhi tujue wen mingwen de shidu. 唐研究 Tang Yanjiu, 19, 443-446.
• Alyılmaz, C. (2013b). Karı Çor Tigin Yazıtı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 1-61.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Alyılmaz, C. (2019). Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki (Kök)Türk Harfli Yazıtlar. B. A. Gökdağ, S. Y. Gömeç ve O. Karatay (Yay.Haz.) Ortak Türk Tarihi içinde (C. 6, ss. 221-296). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Alyılmaz, C. (2023a). Karı Çor Tigin Yazıtı’nda Geçen “Bezgek” Sözcüğü ve Uygurların Boy Damgası Üzerine. L. Karahan ve H. Yıldız (Ed.), Doğumunun 80. Yılında Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı içinde (ss. 185-195). Ankara: TDK Yayınları.
• Alyılmaz, C. (2023b). Eski Türkler Yabancı Dil Biliyorlar mıydı? Bezgek Yabancılara Türkçe Öğretimi Dergisi, 2(1), 1-31.
• Ariz, E. ve Aydın, E. (2014a). Henzuçe-Qedimki Türkçe “Karı Çor Tekin Qebre Teşi” Üstide Yengi Tetkikat. 新疆大学学报 Şincang Üniversiteti İlmiy Jurnili, 35(2), 65-79.
• Ariz, E. ve Aydın, E. (2014b). Qedimki Türk Yeziqidiki Taş Pütükler. Ürümçi: Şincang Halq Neşriyati.
• Aydın, E. (2016). Tariat ve Xi’an (Karı Çor Tegin) Yazıtları Işığında sın “mezar” Sözcüğü Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 61(2), 161-166.
• Aydın, E. (2017). Uygur Kağanı Moyan Çor’un Oğullarına Mirası. Gazi Türkiyat, 20, 1-7.
• Aydın, E. (2018a). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2018b). Taşa Kazınan Tarih, Türklerin İlk Yazılı Belgeleri. İstanbul: Kronik Kitap.
• Aydın, E. (2018c). Türk Runik Harfli Uygur Yazıtlarının İçeriği ve Üzerindeki Çalışmalar. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7(15), 1-22.
• Aydın, E. (2020). “Yaglakar” Adı ve Karı Çor Tegin Yazıtındaki “Karı” Sözcüğünün Anlamı Üzerine. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 9(23), 146-154.
• Aydın, E. (2021a). Bozkırın Tanıkları, Eski Türkçe Yazıtlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2021b). Karı Çor Tigin (Xi’an) Bitigi. (Yayımlanma tarihi 08.09.2021). 01.10.2023 tarihinde http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/kari-cor-tigin-xi-an-bitigi adresinden erişildi.
• Aydın, E. (2022). Eski Türk Yazıtları. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Aydın, E. ve Ariz, E. (2014). Xi’an Yazıtı Üzerinde Yeni Okuma ve Anlamlandırmalar. Bilig, 71, 65-80.
• Bai Yudong 白玉冬 (2013). 回鹘王子葛啜墓志鲁尼文志文再释读 Huihu wangzi gechuo muzhi luni wen zhiwen zai shidu. 蒙古史研究 Menggu shi yanjiu, 11, 45-52.
• Bao Wensheng 包文胜 (2019). 回鹘葛啜王子身世考—重读 《故回鹘葛啜王子墓志》 Hui gu gechuo wangzi shenshi kao—zhongdu “gu huihu gechuo wangzi muzhi”. 敦煌研究 Dunhuang Yanjiu, (2) (174), 106-112.
• Chen Ken 陈恳 (2021). 葛啜家世新考-兼论古突厥亲属称谓 “atï” Gechuo jiashi xin kao-jian lun gu tujue qinshu chengwei “atï”. 西域文史 Xiyu wenshi, 15, 51-64.
• Hayashi, T. (2016). Epitaph of an Uighur Prince found in Xi’an. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 61(2), 209-214.
• Hu Hong 胡鸿 (2013). 回鹘葛啜王子葬地长杜原考 Huihu gechuo wangzi zang di chang du yuan kao. 唐研究 Tang Yanjiu, 19, 490-492.
• Kamalov, A. K. (2022). “He seized all Qağan’s sons and Grandsons and Presented them to the Court”: On Genealogical Accounts of the Sino-Turkic Epitaph of Karı Çor Tegin. Manuscripta Orientalia, 28(1), 31-39.
• Karjaubay, S. (2018). Zapiski Kazahskogo Tyurkologa/The Kazakh Turkologist’s Notes/Kazak Türkoloğun Notları. Almatı: Arıs.
• Karjaubay S. ve Kalban, I. (2015). Karı Çor Tigin Anıt Mezar Kitabesi. Türkologiya, (2), 35-47.
• Li Zongjun 李宗俊 (2014). 唐回鹘葛啜王子墓志反映的几个问题 Tang huihu gechuo wangzi muzhi fanying de ji ge wenti. 唐史论丛 Tang shi lun cong, 17, 253-261.
• Liu Zhe 刘喆 (2014). 回鹘葛啜王子出身考Huihu gechuo wangzi chushen kao. 唐山师范学院学报 Tangshan shifan xuayuan xuebao, 36(3), 73-75.
• Luo Xin 罗新 (2013a).《葛啜墓誌》研究專欄 “Gechuo muzhi” yanjiu zhuanlan. 唐研究 Tang Yanjiu, 19, 423-424.
• Luo Xin 罗新 (2013b). 葛啜的家世 Gechuo de jiashi. 唐研究 Tang Yanjiu, 19, 447-454.
• Luo Xin. (2013c). Karı Çor Tigin Yazıtının Çincesi ve Karı Çor Tigin’in Şeceresi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 62-78.
• Moriyasu, T. 森安孝夫 (2015a). 東ウイグル帝国カリチョル王子墓誌の新研究 Higashi Uiguru teikoku karichoru ōji boshi no shin kenkyū. 史艸 Shicao, 56, 1-39.
• Moriyasu, T. 森安孝夫 (2015b). 北回鹘汗国葛啜王子墓志新研究 Bei huihu hanguo gechuo wangzi muzhi xin yanjiu (Bai Yudong 白玉冬, Çev.). 唐研究 Tang Yanjiu, 21, 499-526.
• Moriyasu, T. 森安孝夫 (2021). 漠北回鹘汗国葛啜王子墓志新研究 Mo bei huihu hanguo gechuai wangzi muzhi xin yanjiu. 胡风西来：西域史语译文集. Bai Yudong白玉冬(Çev. ve Haz.), Hufengxi lai: Xiyu shi yu yiwen ji içinde (ss. 101- 124). Shanghai: Guji chuban she.
• Mörön, B. ve Ankhbayar, B. (2015). Xaрычор Тегиний бунxaны бичеес xийгээд уйгурын яклaгaр овогтны доройтол. Түрэг, Уйгур судлал Türeg, Uygur Sudlal, 1-16.
• Ölmez, M. (2013a). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Ölmez, M. (2013b). Ermenice ‘Torun’un Türkçesi Var mıydı? Derin Tarih, 15, 88-89.
• Ölmez, M. (2015). Discussion on Old Uighur Runic Inscription from Chang’an. Proceedings of the 12th Seoul International Altaistic Conference içinde (339-349). Seoul.
• Ölmez, M. (2018). Uygur Hakanlığı Yazıtları. Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Rybatzki, V. 芮跋辭ve Wu Guosheng吳國聖 (2013). 西安新發現唐代葛啜王子古突厥魯尼文墓誌之解讀研究 Xi’an xin faxian tangdai gechuo wangzi gu tujue luni wen muzhi zhi jedu yanjiu. Tang yanju, 19, 425-442.
• Rybatzki, V. ve Wu Kuosheng (2014). An Old Turkic Epitaph in Runic Script from Xi’an (China): The Epitaph of Qarï çor tegin. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 164(1), 115-128.
• Wang Xiaofu 王小甫 (2013). 则可汗与车毗尸特勤Ze ke hanyu che pi shi teqin. 唐研究 Tang Yanjiu, 19, 455-460.
• Wu Guosheng 吳國聖 (2015). 唐葛啜王子漢文-突厥文墓誌のバイリンガル対応について Tō kuzu susu ōji kanbun-tokketsu bun boshi no bairingaru taiō ni tsuite. 內陸アジア史研究內陸 Nei lu Ajia-shi kenkyū, 30, 119-120.
• Wu Yugui 吴玉贵 (2013). 回鶻“天親可汗以上子孫”入唐考. Huihu “tianqin kehan yishang zisun” rutang kao. 唐研究 Tang Yanjiu, 19, 461-476.
• Wu Yugui 吴玉贵 (2015). 古代突厥汉文碑志叙录 Gudai tujue hanwen beizhi xulu. 理论与史学Lilun yu shixue, 1, 133-160.
• Wu Yugui 吴玉贵 (2020). 回鹘“天亲可汗以上子孙”入唐考 Huihu “tianqin kehan yishang zisun” rutang kao. 西暨流沙 Xiji Liusha içinde (ss. 104-123). Shanghai: Guji chuban she chuban de tushu.
• Zhang Tieshan 张铁山 (2013a). 西安発現《故回鵤葛畷王子墓志之突厭如尼文考釈 Xi’an faxian “gu hui jiao gechuo wangzi muzhi” zhi tu yan ru ni wen kao shi. “内陆欧亚历史文化”国际学术研讨会: Proceedings International Symposium on History and Culture of Inner Eurasian içinde (ss. 147-153). Xilinhot.
• Zhang Tieshan 张铁山 (2013b). 《故回鹘葛啜王子墓志》之突厥如尼文考释 “Gu huihu gechuo wangzi muzhi” zhi tujue ru ni wen kaoshi. 唐研究 Tang Yanjiu, 19, 75-77.
• Zhang Tieshan. (2013c). Study of a recently discovered Runic epitaph from Xi’an. H. Şirin User ve B. Gül (Ed.)Yalım Kaya Bitigi, Osman Fikri Sertkaya Armağanı içinde (ss. 665-671). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Zhu Yuqi 朱玉麒 (2013). 《葛啜墓誌》作者崔述考略 “Gechuo muzhi” zuozhe cuishukao lüe. 唐研究 Tang Yanjiu, 19, 477-486.