XX. YÜZYILIN BAŞLARINDA AZERBAYCAN'DA ALFABE TARTIŞMALARI

Yıl 2023, , 481 - 491, 20.12.2023

Elmira Akbarova

https://doi.org/10.30563/turklad.1343370

Öz

XIX. yüzyılın ikinci yarısında temeli atılan, Azerbaycan aydınlarının alfabe mücadelesi, XX. yüzyılda yeni bir boyut kazanmıştır. Alfabe konusu, XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan basınında yer alan ana konulardan biriydi. O dönemde bazı aydınlara göre, Türk dilli halkların Arap alfabesini kullanmaları aslında birlik, beraberlik ve ortaklığın önünde büyük bir engel oluşturuyordu. Ayrıca bu alfabe, Türk dillerinin fonetik ve fonolojik yapısını ve akustiğini tam ve kapsamlı bir şekilde yansıtamıyordu. Türk dillerinin ses yapısını en ideal bir şekilde yansıtabilen bir alfabe varsa, bu alfabe Latin alfabesidir. Bu gerçeği fark eden aydınlar XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan basınında Latin alfabesine geçişi teşvik etmiştir. Azerbaycan Türkçesi'nin incelenmesi geçen yüzyılın başlarından itibaren özellikle ilgi odağı olmuştur. Bu dönemde M. F. Ahundzade, C. Memmedguluzade, M. Şahtahtlı, N. Nerimanov, S. Ağamalıoğlu ve başkaları önceleri Arap alfabesinin sadeleştirilmesi yolunda, daha sonra Latin veya Kiril harflerine dayalı alfabeye geçiş projelerini hayata geçirmeye çalışmıştır. Makalede XX. yüzyılın başlarında dönemin aydınlarının alfabe sorunlarına ilişkin öne sürdükleri fikir ve faaliyetler, Arap alfabesinin değiştirilmesinin önemi vurgulanmıştır. Her ne kadar alfabenin değiştirilmesine karşı çıkanlar olsa da zaman ve siyasi olaylar sorunun çözülmesinde etkili olmuştur. Önce Latin alfabesine geçiş olmuş, daha sonra Kiril grafikli alfabe kabul edilmiştir. Alfabe değişiminin oluşturduğu yenilikler ve zorluklar ele alınmış, doğru kararın hangisi olduğu tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Dili, Alfabe, XX. Yüzyıl

Destekleyen Kurum

İstanbul Üniversitesi

Alphabet discussions in Azerbaijan in the early of 20th century

Öz

The alphabet struggle of the intellectuals in Azerbaijan, the foundation of which was laid in the second half of the XIX. century gained a new dimension in XX. century. The issue of the alphabet was one of the main topics in the Azerbaijani press in the early 20th century. At that time, according to some intellectuals, the use of the Arabic alphabet by Turkic-speaking peoples actually constituted a major obstacle to unity, solidarity and partnership. In addition, this alphabet could not fully and comprehensively reflect the phonetic and phonological structure and acoustics of the Turkic languages. If there is an alphabet that can reflect the sound structure of Turkic languages in the most ideal way, this alphabet is the Latin alphabet. Intellectuals who realized this fact at the beginning of the XX. century, encouraged the transition to the Latin alphabet in the Azerbaijani press. The study of Azerbaijanian history has been the focus point, especially since the beginning of the last century. In this period, M. F. Ahundzade, C. Memmedguluzade, M. Şahtahtlı, N. Nerimanov, S. Ağamalıoğlu and others initially attempted to implement projects for the simplification of the Arabic alphabet, and later transition to the Latin or Cyrillic graphic alphabet. In the article, the ideas and activities of the intellectuals of the period at the beginning of the 20th century regarding the alphabet problems were highlighted, and the importance of changing the Arabic alphabet was emphasized. Although there were individuals who resisted changing the alphabet, time and political events played a crucial role in resolving the issue. Initially, there was a transition to the Latin alphabet with Latin graphics, followed by the acceptance of the Cyrillic script. The innovations and challenges brought about by the alphabet change were discussed, and debates were carried out about determining the right course of action.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijanian Language, Alphabet, 20th Century

Kaynakça

• Ağamalıoğlu, S. (1925). Türkoloji Kurultay bize ne verebilir? - Kommunist, 9 noyabr.
• Ağamalıoğlu, S. (1927). Kimden ve tarihten. Bakü: Maarif.
• Aşırlı, A. (2009). Azerbaycan metbuat tarihi. Bakü: Elm və tahsil Yayınları.
• Ayca, E. (2010). Azerbaycanda Bir Ulusal Kimlik Meselesi Olarak Alfabe Deği-şiklikleri. Bilig Dergisi, Sayı 54.
• Babayev, A. (1998). Bekir Çobanzade. Bakü: Şark-Karb.
• Develi, H. (2021). Dünya Dili mi Türkçe, Üsküdar https://www.academia.edu/68982839/D%C3%BCnya_Dili_mi_T%C3%BCrk%C3%A7e
• İbrahimov, E. (2016). Türk Dünyasında Ortak Konuşma Dili Oluşturulmasında Alfabe Ve İmla Sorunları. Gazi Türkiyat, 213-220. https://www.academia.edu/37427812/El%C3%A7in_%C4%B0brahimov_2016_T%C3%BCrk_D%C3%BCnyas%C4%B1nda_Ortak_Konu%C5%9Fma_Dili_Olu%C5%9Fturulmas%C4%B1nda_Alfabe_ve_%C4%B0mla_Sorunlar%C4%B1_Gazi_T%C3%BCrkiyat_18_s_213_220
• İsahanlı, İ. (2018). Ferhat Ağazade ve Latin alfabesi, Journal of Azerbaijani Studies, 14-72.https://web.archive.org/web/20140902140755/http://dspace.khazar.org/jspui/bitstream/123456789/1315/1/02%20Isaxan%20Isaxanli.pdf
• Galimjan, Ş. (1926). К vaprosu o prinyatii dlya narodnostey latinskovo şrifta, Tatarskaya Coç. Cov. Respublika. Kazan: İzd.vo. Tatarskaya Soi.Sov.Ree
• Haciyev, T. (2013). Türklər Üçün Ortaq Ünsiyyət Dili. Bakı: Təhsil.
• Hagverdiyev, A. (2005). Seçilmiş eserleri iki ciltte, II cilt “Lider neşriyat” Baкü: Bilim.
• Halilov, B. (2016). Türkologiyanın tarihi: XX. asrın 20 - 30 lı yılları, Bakü: Bilim.
• Hasanova, S. (2006). Ali Bey Hüseyinzadenin dilcilik görüşleri, Bakü :Bilim.
• Latin esaslı yeni türk alfabesi ve I Bakü Türkoloji Kurultayı (2006). Bibliyografi. Bakü:Bilim
• Molla Nasreddin dergisi. (2002). On ciltte. II cilt. (1906-1907`li yıllar). Bakü: Azer-baycan Devlet Neşriyyatı.
• Nazimi, A. (1928). Türkiyede latin alfabesi. Bakü: Dan yıldızı.
• Nerimanoğu, V.N., Öner, M. (2006). 1926 Bakü Türkoloji Kurul¬tayı. Tuta¬naklar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Resulzade, M. (2012). Eserler III Cilt, (1915-1916) Bakü: bilim.
• Sadıgova, S. (2020). Neriman Nerimanov ve Azerbaycan dili. Bakü: Respublika. - 15 iyul. S. 136. https://www.elibrary.az/docs/qazet/qzt2020_15346.pdf