The ıssue of the writing ş in orkhon inscriptions

Yıl 2021, , 65 - 76, 20.06.2021

Kadir Yılmaz

https://doi.org/10.30563/turklad.804903

Cited By: 1

Öz

It has been stated by many researchers since Thomsen and Radloff that the writing system used in the Orkhon Inscriptions is of a highly developed structure. Although there have been studies for a long time on the Inscriptions and the Gokturk writing system, situation that /ş/ consonant corresponds to three different signs (Ş-ş, S1-S, S2-s) is still an unanswered question. The explanations that these different uses are arbitrary or spelling mistakes to denote the /ş/ consonant in the Orkhon Turkic are not very satisfactory. In the Old Uighur texts, /-mIş/ past tense adjective-verb suffix is also seen as /-mIs/. The /ş/ consonant in the Old Turkic systematically changed into /s/ consonant in some Turkic dialects of the Kipchak group. Examles of the systematic /ş/>/s/ change are seen in the Anatolian Turkish dialects. These shows that the use of S1 (S) and S2 (s) signs togather with the sign of Ş (ş) to denote the /ş/ consonant in Orkhon Turkic is a dialect feature.
With this study, it is understood that the dialect of ş is dominant in Kul Tigin and Bilge Kagan, and the dialect of s is donimant in Tonyukuk; by considering the three inscriptions, it is understood that the s dialect is generally dominant. The presented data will be a guide for new readings and studies on the Inscriptions.

Anahtar Kelimeler

Orkhon Inscriptions, Runic Signs, Ş Consonant, S Dialect, Ş Dialect

ORHUN YAZITLARI’NDA Ş’NİN YAZIMI MESELESİ

Öz

Orhun Yazıtları’nda kullanılan yazı sisteminin son derece gelişmiş bir yapıda olduğu, Thomsen ve Radloff’tan beri birçok araştırmacı tarafından dile getirilmiştir. Ancak Orhun Yazıtları’nda /ş/ ünsüzünün neden üç farklı işaretle (Ş-ş, S1-S, S2-s) karşılandığı, cevabı hâlâ tam olarak bulunamamış bir sorudur. Orhun Türkçesinde /ş/ ünsüzünü karşılamak için söz konusu farklı kullanımların keyfî veya yazım hatası olduğu yönündeki açıklamalar pek tatmin edici değildir. /-mIş/ geçmiş zaman sıfat-fiil ekinin Eski Uygurca metinlerde /-mIs/ biçiminin de varlığı, bazı Kıpçak grubu Türk lehçelerinde Eski Türkçedeki bütün ş’lerin sistemli olarak s’ye dönüşmüş olması ve Anadolu ağızlarında sistemli ş>s değişimi örneklerine rastlanması; Orhun Türkçesinde /ş/ ünsüzünü karşılamak için Ş (ş) işaretinin yanı sıra S1 (S) ve S2 (s) işaretlerinin de kullanılmasının bir ağız özelliği olduğunu göstermektedir.
Bu çalışmayla Kül Tigin ve Bilge Kağan’da ş ağzının, Tonyukuk’ta ise s ağzının baskın olduğu; üç yazıt dikkate alındığında ise genel olarak s ağzının baskın olduğu anlaşılmaktadır. Sunulan veriler, Orhun Yazıtları üzerine yapılacak yeni okuma ve çalışmalar için yol gösterici olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Orhun Yazıtları, runik işaretler, ş ünsüzü, S ağzı, Ş ağzı

Kaynakça

• Alyılmaz, C. (2000). Bilge tonyukuk yazıtları üzerine birkaç düzeltme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 48:11-18.
• Aydın, E. (2011). Uygur kağanlığı yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E.; Yıldırım, F.; Alimov, R. (2013). (Yayına Hazırlayan: Mehmet Ölmez) Yenisey-kırgızistan yazıtları ve ırk bitig. Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Aydın, E. (2015). Orhun yazıtları (köl tegin, bilge kağan, tonyukuk, öngi, küli çor). Konya: Kömen Yayınları.
• Buran, A. (2007). Türkçede ve türkiye türkçesi ağızlarında s/ş meselesi. Turkish Studies. 2/2:121-127.
• Caferoğlu, A. (1975). Eski türkçe devrinde s/ş çelişmesi üzerine. Bilimsel Bildiriler 1972. Ankara 1975: Türk Dil Kurumu Yayınları. 405-408.
• Caferoğlu, A. (2015). Türk dili tarihi. Ankara: Altınordu Yayınları.
• Erdal, M. (2011). Yazıtlar türkçesinde dörtlü ses uyumu. Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290 Yılı Bildirileri, 3-5 Aralık 2010, İstanbul:147-153.
• Ergin, M. (2006). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, A. von (2007). Eski türkçenin grameri (Çev. Mehmet AKALIN). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kabulov, K. (2002). Orhun türklerinin aslı (Çev. Dildar Atmaca). Türkler, 2:118-126.
• Karahan, L. (2003) Türkiye türkçesi ağızlarında ş>s değişmesi ve çalış beldesi (haymana) ağzı. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 13:41-62.
• Konkobayev, K., N.; Useyev, N. Ş. (2015). Altay cumhuriyeti’ndeki eski türk yazıtları albümü. Astana: Gılım Yayınevi.
• Mert, O. (2010). Köl tigin ve bilge kağan yazıtlarında yer alan ortak metinlerde ünsüzleri karşılayan karakterlerin kullanımıyla ilgili karşılaşılan farklılıklar. I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bildirileri Şöleni (18-20 Kasım 2019 Afyon). Afyonkarahisar: 169-190.
• Mert, O.; Albayrak, F. (2013). Kül tigin ve bilge kağan yazıtları’nın metinlerinde ünlülerin yazımıyla ilgili karşılaşılan farklılıklar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2/2:86-115.
• Mert, O. (2015). Köli çor yazıtı ve anıt mezar kompleksi. Erzurum: Zafer Medya Ofset Matbaacılık.
• Orkun, H. N. (1987). Eski türk yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (2012). Orhun-uygur hanlığı dönemi moğolistan’daki eski türk yazıtları (metin-çeviri-sözlük). Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Sertkaya, O. F. (2003). YIS (YIŞ ?) ( SıY) / YİS1 (Siy ) / YİS (siy) / YİŞ (şiy) kelimesi ve akrabaları üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 13:1-10.
• Sertkaya, O. F. (2017). Kül Tigin (K-10)’da geçen öd teŋri ‘zaman tanrısı’ ile ilgili fiili yaşamak ‘yaşamak’ mı, yasamak ‘tanzim etmek, düzenlemek’ mi, yoksa aymak ‘demek, söylemek’ mi okumalıyız?. Jurnal of Old Turkic Studies 1/2:55-63.
• Şükürlü, A. İ.; Şükürlü, E. (2001). Göktürk Yazıtları’nda eklerin imla kuralları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 347-352.
• Tanyeri, Y. (2011). Göktürk yazısı ve orhun türkçesi (ses ve biçim bilgisi, örnek metinler, sözlük). İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Tekin, T. (2014). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2017). Irk bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Thomsen, V. (2011). Orhon yazıtları araştırmaları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tuna, O. N. (1988). Bazı imlâ gelenekleri, bunların metin incelemedeki önemi ve orhun yazıtları’nda birkaç açıklama. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 41-81.
• Yazıksız, N. A.(1924). Orhun abideleri. İstanbul: Mabaa-i Amire.