ÖZBEK HALK İNANIŞLARINDA YAŞAYAN HAYVAN KÜLTÜ

Year 2023, Volume: 7 Issue: 2, 511 - 521, 20.12.2023

Zehra Işık

https://doi.org/10.30563/turklad.1347424

Abstract

İnsanlar, ilk anlardan beri hayvanlarla iç içe bir yaşam sürmüştür. Bazı hayvanlar insanların hayatında kolaylık sağlarken bazılarına karşı bir savunma mekanizması oluşturulmuştur. İnsanın toplum içinde ya da dışında varlığını sürdürebilmesi için hayvanlar büyük bir öneme sahiptir. Bölgeden bölgeye değişkenlik gösteren bu inanışların tek bir formunun olması mümkün değildir. Örneğin bir hayvan, bir toplumda olumlu anlamlara sahipken başka bir toplumda olumsuz anlamlara sahip olabilir. Dolayısıyla inanışlar da bu bakış açılarına göre şekillenir. Zaman içerisinde oluşan doğa olayları ve gündelik yaşamda bazı şeyleri anlamlandırma çabaları, insanlar arasında bir arayışa sebep olmuştur. Bu arayışın sonucunda ortaya çıkan inanışlar, hayatı anlamlandırma noktasında kolaylık sağlamıştır. Böylece insanın varlığını sürdürebilmesi açısından inanışların çeşitlenerek hayatı kolaylaştırdığı görülmüştür.
Geçimlerini hayvancılıkla sağlayan Özbek Türkleri, hayatlarını hayvanlarla paylaşmıştır. Merasimlerde uygulanması gereken bazı ritüeller, hayvan takvimine göre şekillenmiştir. Halk arasında “Çorva Hisobi” olarak bilinen bu takvim, hayvanlarla ilgili düşüncelere kaynaklık etmesi bakımından önemlidir. Genel olarak öküz, inek, koyun, kuzu, koç gibi hayvanlarla ilgili inanışların yer aldığı bu takvime göre bir hayvan kültürü oluşturulmuştur. Kam anlatılarında kamlara yardım eden ruhlar arasında hayvan ruhları da vardır. Hayvan-ata inanışı Türk dünyasında olduğu gibi Özbek Türkleri arasında da kendisine yer bulmuştur. Çalışmada bahsedilen hayvanların birçoğunun adı ayrıca takvimlerde zamanı belirlemek amacıyla kullanılmıştır. Hayvanlarla ilgili inanışların kökenine bakılarak hayvan kültüyle ilgili bilgilere ulaşmak amaçlanmıştır. Bu çalışmada ilk olarak yazılı kaynaklardan hareketle Özbek halk inanışlarının durumu incelenmiştir. Daha sonra günlük yaşamda yer alan çeşitli inanış ve uygulamalarda hayvanların durumları hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmada genel olarak Özbek Türklerinde yaşayan hayvan inanışları ile ilgili örnekler tartışılacaktır.

Keywords

Hayvan Kültü, Kırlangıç, İnanış, Özbek, Hayvancılık Takvimi

Animal cult living in uzbek folk beliefs

Abstract

Humans have lived a life intertwined with animals since the first moments. While some animals have provided convenience in people's lives, a defense mechanism has been established against others. Animals are of great importance for humans to survive in or out of society. It is not possible for these beliefs, which vary from region to region, to have a single form. For example, an animal may have positive connotations in one society and negative connotations in another. Therefore, beliefs are shaped according to these points of view. The natural events that have occurred over time and the efforts to make sense of some things in daily life have led to a search among people. The beliefs that emerged as a result of this search provided convenience at the point of making sense of life. Thus diversification of beliefs can make continuaiton of human existence more convenient.
Uzbek Turks, who make their living from animal husbandry, shared their lives with animals. Some rituals that should be applied in ceremonies are shaped according to the animal calendar. This calendar, popularly known as "Çorva Hisobi", is important as it provides a source of thoughts about animals. In general, an animal culture was created according to this calendar, which includes beliefs about animals such as ox, cow, sheep, lamb and ram. There are also animal spirits among the spirits that help shamans in shamanic narratives. Animal-ancestral belief has found a place for itself among the Uzbek Turks as well as in the Turkic world. The names of many of the animals mentioned in the study were also used in calendars to determine time. Looking at the origin of beliefs about animals, it is aimed to reach information about animal cult. In this study, firstly the written sources for the Uzbek folk beliefs were investigated. Then, information was given about the status of animals in various beliefs and practices in daily life. In this study, examples of animal beliefs living in Uzbek Turks will be discussed.

Keywords

Animal Cult, Swallow, Belief, Uzbek, Livestock Calender

References

• Aça, M. (1999). Tufan’ın Kuşları ve Kozı Körpeş-Bayan Sulu Destanındaki Bazı Kuşlar. Milli Folklor, Y. 6, S. 42, s. 53-57.
• Akalın, L. S. (1993). Türk Folklorunda Kuşlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Aşirov, A. (2007). O’zbek Xalqıning Qadimiy E’tidod ve Marosimlari. Taşkent: Alişer Navoiy Nomidagi O’zbekiston Milliy Kütübhonasi Naşriyoti.
• Çoruhlu, Y. (1999). Türk Mitolojisinin ABC’si. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2012). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Dırenkovoy, N. P. (1927). Kul’t Ogniya u Altaytsev i Teleut. Sbornik Muzeya Antropologii i Etnografii. T. VI.
• Doğan, O. (2006). Bozkır Kavimlerinin Kültür ve Mitolojilerinde At. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Frazer, J. G. (1910). Totemism and Exogamy. London: Macmillan and Co.
• İnan, A. (1998). Ongon ve Tös Kelimeleri Hakkında. Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kafesoğlu, İ. (1988). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Kalafat, Y. (2012). Türk Kültürlü Halklarda Mitler. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Köprülü, M. F. (1984). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Peshcereva, E. M. (1959). Gonçarnoe Proizvodstvo Sredney Azii. Moskva: Izdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• Potapovs, L. P. (1995). Materialien zur Kulturgeschichte der Usbeken aus den Jahren “928-930”. Mit begleitenden Worten des Sammlers herausgegeben und eingeleitet von Jakob Taube. Wiesbaden: Harrossowits Verlag.
• Rempel, L. I. (1987). Tsep’ Vremen Vekov’ie Obraz’ı Brodyaçke Syuvet’i v Traditsionnom Iskusstve Sredney Azii. Taşkent: Izdatelstvo Literatur’i i Iskusstva Imeni Gafura Gulyama.
• Snesarev, G. P. (1969). Relikt’i Domusul’manskix Verovaniy i Obryadov u Uzbekov Xorezma. Moskva: Izdatel’stvo “Nauka”.
• Xlob’istina, M. (1971). Drevniyişie Yucnosibirskie Mif’i v Pamyatnikax Okunevskogo Iskusstva. Novosibirsk: Pervob’itnoe Iskusstvo.
• Yeşildal, Ü. Y. (2007). Anadolu Folklorunda Geyik. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yiğit, N. H. (2018). Türk Dünyası Efsanelerinde Hayvanlarla İlgili Motifler Üzerine. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Y. 11, S. 59, s. 278-288.
• Zarifov, H. (1958). 1958 Yilgi Folklor Ekspeditsiyasi Kundaliği. O’zr FA Alisher Navoiy Nomidagi Til va Adabiyot İnstituti Folklor Arxivi. Taşkent.