AZƏRBAYCAN DİLİNİN DİALEKTLƏRİ VƏ ƏSİRƏDDİN ƏBU HƏYYAN ƏL-ƏNDƏLUSİNİN “KİTAB ƏL-İDRAK Lİ-LİSAN ƏL-ƏTRAK” ƏSƏRİNDƏKİ ORTAQ DİL VAHİDLƏRİ

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 295 - 316, 20.12.2024

Galibe Hacıyeva

https://doi.org/10.30563/turklad.1442021

Öz

Çağdaş türk dilləri və dialektlərinin tarixi tədqiqində xalq danışıq dili və folkloru, eyni zamanda bu dildə yazılmış qədim yazılı ədəbi-tarixi əsərlərlə yanaşı, həm də xarici tədqiqatçıların müxtəlif dövrlərdə türk dilinə həsr olunmuş nəzəri tədqiqatları əsas mənbə hesab olunur. Türk dillərinin tarixi-dialektoloji müstəvidə araşdırılması üçün ən dəyərli tarixi mənbələrdən biri XIII əsrin ərəb alimi Əsirəddin Əbu Həyyan əl-Əndəlusinin “Kitab el-idrak li-lisan əl-ətrak” əsəridir. İki hissədən ibarət olan bu əsərin birinci hissəsi təxminən 135 səhifəlik lüğətdən ibarət olub, 51 səhifəlik ikinci hissəsi isə əski qıpçaq türkcəsinin qrammatik qaydaları haqqındadır. Əbu Həyyanın qədim qıpçaq türkcəsi ilə bağlı araşdırmaları göstərir ki, türk dilləri ailəsinin oğuz qrupunun oğuz-səlcuq yarımqrupuna aid olan Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasında qədim qıpçaq türkcəsinin də mühüm rolu vardır. Əsərdə türk dillərinin, o cümlədən Azərbaycan türkcəsinin tarixi ilə bağlı çox maraqlı məlumatlar var.
Əsər vasitəsilə çağdaş Azərbaycan və Türkiyə türkcələrində söz yaradıcılığı prosesinin tarixini izləmək, eləcə də Azərbaycan və Anadolu dialektlərinin tarixi etnolinqvistik təbəqəsini, bu dilin tarixi leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətlərini, eləcə də qədim Azərbaycan – türk onomastik sistemini də asanlıqla izləmək üçün kifayət qədər material əldə etmək və araşdırmaq mümkündür.Əbu Həyyanın qıpçaq dilinə həsr olunmuş bu lüğətindəki mövcud bürkü-isti, arqun-yavaş, budamaq-ağacların qol-budağını kəsmək, bacanaq – bacıların həyat yoldaşları, bürçək – tel, bardı – getmək, burunduruq – boyunduruq, burğu – burğu, birükdürdi –birikdirmək, toplamaq, bərkitdi – yerləşmək, güclənmək, büzdi – torbanın ağzını darlaşdırdı, irtə - ertə, yürəksiz – qorxaq, yığın – yığılmış, yıraq – iraq, yorğa – yavaş, göyündi – göynədi, muştuqi – muştuluq, kilit – açar, kərki – kəsici alət, qavut – qovrulmuş və üyüdülmüş buğda, çisə-narın yağış kimi sözlərin 80-90%-nin çağdaş Azərbaycan və Türkiyə türkcəsinin həm ədəbi dilində, həm də dialektlərində işləkliyini nzərə alsaq, çağdaş Azərbaycan və Türkiyə türkcəsinin formalaşmasında oğuz dili qədər qıpçaq dilinin də önəmli rol oynadığını görmək mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Əbu Həyyan, Azərbaycan, Türkiyə, Oğuz, Qıpçaq

Dialects of the azerbaijan language and common language units in “kitab al-idrak li-lisan al-atrak" by asiraddin abu hayyan al-andalusi

Öz

In the historical study of contemporary Turkic languages and dialects, primary sources include not only spoken language and folklore but also ancient written literary-historical works in Turkish. Additionally, theoretical studies on the Turkish language by foreign researchers from different periods are considered crucial. One of the most valuable historical sources for the historical and dialectological study of Turkic languages is the work “Kitab al-idrak li-lisan al-atrak” by the 14th-century Arab scholar Asireddin Abu Hayyan al-Andalusi. The first part of this work, which is composed of two sections, contains a dictionary spanning approximately 135 pages. The second section, comprising 51 pages, is dedicated to the grammatical rules of the Old Kypchak Turkic language. Abu Hayyan’s research on the Old Kypchak Turkic language demonstrates that it played a significant role in the formation of the literary language of Azerbaijan, which belongs to the Oghuz-Seljuk subgroup of the Oghuz branch within the Turkic language family. The work contains very interesting information about the history of Turkic languages, including Azerbaijani Turkic. Through this work, it is possible to trace the history of linguistic creativity in contemporary Azerbaijani and Turkish languages, as well as to explore the historical ethnolinguistic layers of Azerbaijani and Anatolian dialects. Sufficient material is also available to easily trace the historical lexical-semantic and grammatical characteristics of this language, as well as the ancient Azerbaijani-Turkish onomastic system.
Considering that 80-90% of the words in Abu Hayyan's dictionary dedicated to the Kipchak language — such as burku-hot, argun – slow, budamag – to prune the branches, bacanaq – sisters’ spouses, birchek – fringe, bardmak – to go, burunduruq – yoke, burğu –drill, birükdirmek – to collect, berkitmək – to sweeten the place, büzmək — to sqeeze, irtə-early, yürəksiz – coward, yığın - pile, yorğa – slow, göyünmək – to hurt, , muştuqi – foggy, kilit – key, kərki – chopping tool, qavut – roasted wheat, çisə - light rainare used both in literary language and dialects of modern Azerbaijani and Turkish languages, we can observe that the Kipchak language, like the Oghuz language, played a significant role in shaping modern Azerbaijani and Turkish.

Anahtar Kelimeler

Abu Hayyan, Azerbaijan, Turkey, Oghuz, Kipchak

Kaynakça

• Axundov, A. (1973). Azərbaycan Dilinin Tarixi Fonetikası. Bakı: ADU.
• Akdes, N.Kurat. (1937). Peçenek Tarihi. İstanbul.
• Anthony, Bryer. (1974). Greeks and Türkmens: The pontic exception. Dumbarton Oaks.
• Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası. (2015). Bakı: “Elm və təhsil”.
• Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri. (1962). Bakı: Azərnəşr.
• Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti.(2007). Bakı: “Şərq-Qərb”.
• Babayev, A. (1996). Azərbaycan dilçiliyinin tarixi. Bakı: BU-nun nəşriyyatı.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi. (2000). İkinci Baskı. İstanbul: T.C.Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
• Баскаков, Н.А. (1949). Об особеностях говора северо-кавказских туркменов (трухменов). В кн.: Языки Северного Кавказа и Дагестана. Москва – Ленинград: “Наука”.
• Baratov, Sulkhan. (1886). Historie de Géorgie. (French, Translator J. Mourier). Tiflis: Imprimerie Mélik off.
• Budaqov, B., Qeybullayev, Q. (1998). Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti.Bakı: “Oğuz eli”.
• Булгарова, М.А. (1999). Ногайская топонимия. Ставрополь: Ставропольсервисшкола.
• Caferoğlu, A. (1994).Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar. Ankara: TDKY.
• Cavad, H. (2011). Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. Bakı: “Təhsil”.
• Cəlilov, F.A. (1988).Qədim Az//As etnonimi. AOP-a həsr olunmuş II elmi nəzəri konfrans materialları. Bakı: APİ, s.115-117.
• Celiloğlu, A. K. (2001). “Sümerce” Kesin Olarak Türk Dilidir. İstanbul: İstek.
• Дыбо, A.V. (2007). Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков. Москва: «Восточная литература».
• Eyvazova, R. (1995). Əfqanıstanda türk mənşəli toponimlər. Bakı: “Elm”.
• Егоров, Г.П. (1993). Воскресение шумеров. 2-е изд.Чебоксары: Атӑл.
• Əbu Həyyan, əl-Əndəlusi. (1992). Kitab əl-idrak li-lisani əl-ətrak. Bakı: “Azərnəşr”.
• Əbülqazi Bahadır xan. (2002). Şəcərei – tərakimə. Bakı: “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası”.
• Əzizov, E. (2016). Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. (Dialekt sisteminin təşəkkülü və inkişafı). Dərs vəsaiti. Bakı: “Elm və təhsil”.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar (Türkmenler).Tarihleri-Boy Teşkilatı – Destanları. İkincibaskı. Ankara: Ankara ÜniversitesiBasımevi.
• Sümer, F. (2017). Oğuzlar. Naxçıvan: “Əcəmi”
• Hacıyeva, Q.Ə. (2008). Cənubi Azərbaycan toponimləri. Bakı: “Elm”.
• Hüseynzadə, Ə. (1974). Şəki coğrafi adının mənşəyi. S. M. Kirov adına ADU-nun “Elmi əsərləri”, № 8.
• Xəlilov, B. (2006). Türkologiyaya giriş. Bakı: “Nurlan”.
• Xəlilov, B. (1998). Fe’llərin ilkin kökləri. Bakı: “Təhsil”.
• Xudiyev, N. (1995). Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı: “Maarif”.
• Исхаков, Ф.Г., Пальмбах, А.А. (1961). Грамматика тувинского языка.Фонетика и морфология. Москва: Изд.-во Восточной литературы.
• İrəvan əyalətinin icmal dəftəri.(1996). Tərtibçilər: Z.Bünyadov və H.Məmmədov. Bakı: “Elm”.
• Kâşğarlı Mahmud. (2018). Dîvânü Lüğâti’t Türk. Ahmet B.Ercilasun – Ziyat Akkoyunlu, 3. Baskı. Ankara: TDKY.
• Kırzıoğlu, F. (1993). Osmanlılar’ın Türk İlleri’ni Fethi. (1451-1590). Ankara: TTKB.
• Kırzıoğlu, F. (1953). Kars Tarihi. Cilt 1. İstanbul: İşıl Matbaası.
• Коркодян, З. (1932). Население Советской Армении 1831-1931. Ереван.
• Köprülüzade, F.M. (1926). Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Гаджиева, Н.З. (1979). Тюркоязычные ареалы Каказа. Москва: “Наука”.
• Грамматика хакасского языка.(1975). Под редакцией Баскаков Н.А. Москва: “Наука”.
• Мещерский, Н. А. (1958). История иудейской войны Иосифа Флавия в древнерусском переводе. Москва; Ленинград: Изд-во АН СССР.
• Пагирев, Д.Д. (1913). Алфавитный указатель к пятиверстной карте Кавказа. Тифлиc: Издание Кавказского Отдела Императорского Русского Географического Общества и Кавказского военно-топографического отдела, типография К. П. Козловского.
• Поппе, Н. Н. (2021). О родственных отношениях чувашского и тюрко-татарских языков. Москва: «Книга по Требованию».
• Rüstəmova, Z.Q. (1998). XIV əsr ərəb alimi Əbu Həyyan əl-Əndəlusinin الدرة المضية في اللغة التركية - lüğəti. Bakı: AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu.
• Савина, В.И. (1971). Этнонимы в топонимии Ирана.“Ономастика Востока” Mocква: “Наука”.
• Шопен, И. (1852). Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи. Санктпетербургъ: Въ Типографии Императорской Академии Наукъ.
• Tekin, T. (1995). Orhon yazıtları. Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simrug Yayınları.
• Tellioğlu, İ. (2004). Osmanlı Hakimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler. Trabzon: Serander Yayınları.
• Toğan, Z.V. (1981). Umumi Türk Tarihine Giris. cílt 1. En eski devirlerden 16. asra kadar. 3. Baskı. İstanbul: Enderun Yayınları.