LUĠĀT-I TÜRKİYYE’NİN YAYIMI ÜZERİNE GÖRÜŞLER

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 1 - 22, 20.06.2025

Mustafa Argunşah

https://doi.org/10.30563/turklad.1644497

Öz

Kerküklü Hacı Abdullah Sâfî tarafından 19. yüzyılın sonlarında Kerkük’te yazılmış bir sözlük olan Luġāt-ı Türkiyye, çok zengin bir söz varlığına sahiptir. Sözlükte, Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi ve Çağatay Türkçesinin yanı sıra Türkiye ve Irak Türkmen ağızlarından derlenmiş dört bin dolayında kelime bulunmaktadır. Bu kitap, Dr. Önder Saatçi ve Necat Kevseroğlu tarafından Arap alfabesinden Latin alfabesine çevrilerek 2024 yılında yayımlanmıştır. Eserin tıpkıbasımının da yer aldığı bu yayımda birtakım yanlış okuma ve değerlendirmeler bulunmaktadır.
Bu makalede önce sözlük tanıtılmış, özgün bir dile sahip olan mukaddime bölümü alıntılanmış, daha sonra sözlüğün kaynakları tespit edilmiş, yazarın Türk ve Türkman adlarının anlam ve kökeni ile ilgili görüşleri aktarılmıştır. Çalışmanın esas bölümünde, kitapta tespit edilen yanlışlık ve eksiklikler yedi başlık altında ele alınmıştır. Birinci olarak yanlış okunduğu tespit edilen kelimeler, bunların doğru biçimleri ve kaynakları gösterilmiştir. Daha sonra sözlükte madde içinde yer aldığı hâlde tablo hâlinde verilmemiş Türkçe kelimelerin bir listesi yapılmıştır. Devamında, sözlük yazarının madde başlarını tanımlamadan vermekle yetindiği eş anlamlılarına dikkat çekilerek örnekler verilmiştir. Ayrıca tanımların içinde madde başıyla ilgili verilen başka kelimelerin bir bölümü tablo olarak gösterilmiş, son bölümlerde eserin yayımında yazar ve yayıncılardan kaynaklanan hatalar belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Luġāt-ı Türkiyye , Çağatay Türkçesi , Kerkük ağzı , eleştiri , yanlış transkripsiyon

Remarks on the Publication of Luġāt-ı Türkiyye

Öz

Luġāt-ı Türkiyye, a dictionary written by Hacı Abdullah Safi from Kirkuk at the end of the 19th century in Kirkuk, has an extensive and rich lexicon. The dictionary contains around four thousand words compiled from Old Anatolian Turkish, Ottoman Turkish and Chagatai Turkish, as well as Turkish and Iraqi Turkmen dialects. The book translated from the Arabic alphabet to the Latin alphabet by Dr. Önder Saatçi and Necat Kevseroğlu was published in 2024. There are some misreadings and evaluations in this publication, which also includes a facsimile of the work.
In this article, first the dictionary is introduced, the introduction section, which has a unique language, is quoted, then the sources of the dictionary are identified, and the author's views on the meaning and the origin of the names Turk and Turkman are presented. In the main part of the article, the inaccuracies and deficiencies identified in the book are discussed under seven headings. First, the words that were identified to be misread, their correct forms and sources are shown. Then, a list of Turkish words that were included in the dictionary but not given in tabular form was made. Following this, examples are provided to highlight the synonyms that the dictionary author only gives without defining the headwords. In addition, some of the other words in the definitions given in relation to the headwords are listed in a table, and in the last sections, errors caused by the author and publishers in the publication of the work are stated.

Anahtar Kelimeler

Luġāt-ı Türkiyye , Chagatai Turkish , Kirkuk dialect , criticism , incorrect transcription

Kaynakça

• Argunşah, M. (1997). Şükrî Bitlisî, Selîm-nâme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2024). Codex Cumanicus. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Barutçu Özönder, F. S. (1996). ‘Alī Şīr Nevāyī, Muḥākemetü’l-Luġateyn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baytop, T. (1994). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boeschoten, H. (2022). A Dictionary of Early Middle Turkic, (John O’Kane’nin editörlük desteğiyle). Leiden / Boston: Brill.
• Clauson, S. G. (1960). Sanglax (A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammed Mahdī Xān. London: Messrs. Luzac and Company Ltd.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hürmüzlü, H. (2013). Irak Türkmen Türkçesi Sözlüğü. 2. bs. Kerkük: Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfı Yayınları.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyāzī, Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar -El-Luġātu ’n- Nevā’iyye ve ‘l-İstişhādatu ‘l-Caġatā’iyye (Giriş-metin-dizinler-tıpkıbaskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kara, F. (2011). Muḥammed Ya’ḳūb-ı Çingī, Zebân-ı Türkî (Kėlür-nāme) İnceleme-Metin-Dizin. Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• Kerküklü Hacı Abdullah Sâfî (2024). Luġāt-ı Türkiyye. haz. Ö. Saatçi ve N. Kevseroğlu. İstanbul: Akıl Fikir Yayınları.
• Lessing, F. D. (2017). Moğolca-Türkçe Sözlük. çev. Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. 2 cilt. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Steingass, F. (1984). A Comprehensive Persian-English Dictionary. 7. İmpression. London, Boston, Melbourne, Henley: İran University Press.
• Şemsettin Sami (2010). Kamus-ı Türkî. haz. Paşa Yavuzarslan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Derleme Sözlüğü I-XI. (1963-1979). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tarama Sözlüğü I-XIII. (1965-1988). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK (2015). Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK (2023). Türkçe Sözlük. 2 cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Toparlı, R. vd. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uluhan (Beşirli), Ç. (2022). Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten Kerkük Türkçesine. Kerkük: Fuzûlî Basımevi.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen - Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.