16-19. Yüzyıllarda Avrupa’da Özbek İmajı

Yıl 2017, Cilt: 2 Sayı: 2, 66 - 108, 19.12.2017

Gülay Karadağ Çınar

Öz

Bu
çalışmanın başlıca gayesi Asya kıtasını ziyaret eden Avrupalı seyyahların
gözlemleri ve Batılı araştırmacıların değerlendirmeleri ışığında 16-19.
yüzyıllar arasında Batı Türkistan’da varlık gösteren Özbeklerin kimliklerini,
yönetim anlayışını ve kısmen yönetici kadroyu ele almak, Özbek toplumunu
farklılıkları noktasında tanımak ve tanıtmaktır.

Literatür
incelemesi sırasında Deşt-i Kıpçak ve akabinde Batı Türkistan’da görülen
Türk-Moğol boyları için farklı isimlerin kullanıldığı görülmüştür. Ancak genel
olarak Cengiz soylu Özbek Han’ın isminin bu topluluğa mal edildiği söylenebilir.
Özbek Han’ın İslamiyet’i kabulüyle başlayan Müslümanlaşma süreci Türk-Moğol
halkların inanç sistemini değiştirdiği gibi yönetim mekanizmaları da şeriatın
müdahalesiyle başkalaşmıştır. Ancak Cengiz soylu bir ailenin yönetimde söz
sahibi olması ve diğer hanedan mensuplarının önemli eyaletlerde vazifelendirilmeleri
anlayışı bu değişimden etkilenmemiştir. Hanın mutlak otoritesiyle yönetilen
bölge halkı orduya katılmak suretiyle askeri ve vergisini ödeyerek iktisadi
anlamda mevcut yönetimi desteklemiştir. Han ve Sultanlar ise bölgenin refahını
ve güvenliğini tehdit eden unsurları bertaraf ederek halka karşı başlıca
sorumluluğunu yerine getirmişlerdir.

Bu bilgiler
temelinde batılı seyyahların Özbek hanlarının sahip oldukları yetki ve
sorumluluklarına, yönetimin yabancılara karşı tutumuna ve devlet için tehdit
oluşturan unsurlara dair görüş ve düşüncelerine yer verilecektir. Ayrıca Avrupalı
seyyah ve araştırmacıların hükümleri doğrultusunda ortaya çıkan Özbek algısı ortaya
konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Özbekler, Avrupalı gezgin ve araştırmacılar, kimlik, imaj, hükümdarlık anlayışı, bürokratlar

The Uzbek Image in the Europe of 16-19th Centuries

Öz

The main goal of this study is
introducing the administrative staff, the administration mentality and the
origins of Uzbeks who live in the West Turkistan between 16th and 19th
centuries according to European Travelers and the analyses of western
researchers.

During the literature review it was
seen that different names used for the Turk- Mongol tribes who early lived in
Dashti Kipchak and lastly in West Turkistan. However, they are commonly
referred with the name of the Uzbek Khan who is a descendant of Chinggis Khan.
These tribes became Muslim after the conversion of Uzbek Khan to Islam. So
Islamic laws influenced on their administrative mechanisms. But this change
didn’t affect the basic principles that a member of the Chinggisid descendant has
become khan and the other members has taken positions in the important cities. The
people of the region supported the existing administration as military by joining
to army and economic by paing their taxes, ruled by peremptory authority of the
Khan. Khan and Sultans fulfilled their primary responsibilities by eliminating
the threats to the region’s prosperity and security.

Base on this information the arguments and opinions of
Western Travelers related to authorizations and responsibilities of Uzbek
Khans, the administration’s attitude towards the strangers and threats to the
state will be expressed. Besides this Uzbek image formed in the minds of European
Travelers and Researchers will be elucidated.

Anahtar Kelimeler

European travelers and researchers, Uzbeks, identity, image, the concept of kingship, bureaucrats

Kaynakça

• ABERIGH-MACKAY, G.R., Notes on Western Turkistan Some Notes on the Situation in Western Turkistan, Calcutta 1875.
• ABOTT, C. J., Narrative of a Journey from Heraut to Khiva, Moscow and St. Petersburg During the Late Russian Invasion of Khiva; with ,Some Account of the Court of Khiva and the Kingdom of Khaurism, C. I, London 1867.
• AHMETYANOV, R., Tatar Tilinin Kıskaca Tarihi-Etimolojik Suzligi, Tatarstan Kitap Neşriyat, Kazan 2001.
• ALAM, Muzaffar, “Trade, State Policy and Regional Change: Aspects of Mughal-Uzbek Commercial Relations, C. 1550-1750” JESHO, XXXVII/3, 1994, pp. 202-227.
• ALLWORTH E. A., The Modern Uzbeks From The Fourteenth Century to the Present A Cultural History, Hoover Institution press, USA 1990.
• ALPARGU, Mehmet, “Türkistan Hanlıkları”, Türkler, C. VIII, Ed. Hasan Celal Güzel vd., Yeni Türkiye yay., Ankara 2002, ss. 557-605.
• ALPARGU, Mehmet, “19. Yüzyılda Buhara Hanlığı’nda Bir Seyyah ve Tabib: Johan Martin Honigberger” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIII/2, İzmir 2013, ss. 199-207.
• ANNANEPESOV, M., “Relations Between The Khanates and With Other Powers”, History of Civilizations of Central Asia, Volume 5 (Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century), Unesco press, Paris 2003, pp. 83-89. BAKIR, A. ve A. Altıngök, “Klasik ve Çağdaş Kaynaklar Işığında Turan-İran Kavramı ve Tarihsel Coğrafyası”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVI/2, 2011, ss. 361-422.
• BAYUR, Y. Hikmet, Hindistan Tarihi II. Cilt Gürkanlı Devleti’nin Büyüklük Devri (1526-1737), TTK yay., Ankara 1947.
• BELL J., Travels from St. Petersburg in Russia, to Diverse Parts of Asia C.II, Glasgow 1788.
• BREGEL Y., “Uzbeks, Qazaqs and Turkmens”, The Cambridge History of Inner Asia Chinggisid Age, Cambridge Publishing 2009.
• BURTON, A. The Bukharans A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 1550-1702, Curzon press, England 1997.
• BURTON-PAGE, J. “Mirza”, The Encylopaedia of Islam, V.VII, Brill press, Leiden 1993, ss. 129.
• CANPOLAT, M. ve Özkan Öztekten, “Ebulgazi Bahadır Han”, Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi 15 Özbek Edebiyatı II, Hzl. Tahir Kahhar, Kültür Bakanlığı yay., Ankara 2000.
• ÇAPRAZ, Hayri, “Çarlık Rusya’nın Türkistan’da Hâkimiyet Kurması”, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 24, Isparta 2011, ss. 51-78.
• ÇELİK, Muhammed Bilal, Firdevsü’l-İkbal’e Göre Hive Hanlığı Tarihi ve Devlet Teşkilatı, Yayımlanmamış Y.L. Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2004.
• ÇELİK, Muhammed Bilal, 1800-1865 Yılları Arasında Buhara Emirliği, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2009.
• ÇINAR, G. K., Safevî ve Özbek Siyasî İlişkileri ve Osmanlı’nın Tesiri (1524-1630), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar 2011.
• ÇINAR, G. K., “II. Abdullah Han Özelinde Buhara Hanlığında Şehzadelik Kurumu”, Turkish Studies, 10/5, Ankara 2015, ss. 183-200.
• DIBA, Layla S., “Clothing in the Safavid and Qajar Periods”, Enclopeadia Iranica V.5, 1992, pp.785-808. http://www.iranicaonline.org/articles/clothing-x, (12.08.2017).
• DICKSON, M. B., Shah Tahmasb and The Uzbeks (The Duel for Khurasan with Ubayd Khan: 930-940/1524-1540, The Doctoral Thesis, University of Princeton Department for Oriental Studies. USA 1958.
• ERAVCI, Mustafa ve Gülay Çınar, “The Islamic Aspect of the The Turkistan Khanates of 19th Century According to English Travellers”, Islamic Civilization in Central Asia, IRCICA press, İstanbul 2010, ss. 119-127.
• EROĞLU, H. Osmanlı Devletinde Şehzadelik Kurumu, Akçağ yay. Ankara 2004.
• FARUQUI, M. D. The Princes of the Mughal Empire 1504-1719, Cambridge University press. Cambridge 2012.
• Fazlullah bin Ruzbehan-ı Hunci, Sülûkü’l-Mülûk, Tashih ve Mukaddime Muhammed Ali Mevehhed, Şirket-i Sehâmi-i İntişârât-ı Harezmî, Tahran 1362.
• FERRIER, J.P., Caravan Journeys and Wanderings in Persia, Afghanistan, Turkistan, and Beloochistan with Historical Notices of the Countries Lying Between Russia and India, Translated from Manuscript William Jesse, London 1857.
• FIGUERUA, Don Garcia de Silva, Sefername-i Don Garcia de Silva Figuerua Sefir-i İspanya der derbar-ı Şah Abbas-ı Evvel, Farsça’ya çev. Gulam Rıza Samia, Neşr-i Nev, Tehran 1363.
• FRASER, James B., Journey Into Khorasan, in the years 1821 and 1822, London 1825.
• FRYER, J., A New Account of East India and Persia Being Nine Years’ Travels 1672-1681, Ed. William Crooke V. II, Hakluyt Society press, London 1912.
• GREEN, N., “Introduction: Writing, Travel, and the Global History of Central Asia”, Writing Travel in Central Asian History Ed. Nile Green, Indiana University press, Indiana 2014.
• GÜNDOĞDU, A., Hive Hanlığı Tarihi (Yadigar Şibanileri Devri: 1512-1740), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 1995.
• HAIDAR, M., Central Asia in the Sixteenth Century, Manohar press, New Delhi: 2002.
• HOSKING, Geoffrey, Rusya ve Ruslar Erken Dönemden 21. Yüzyıla, çev. Kezban Acar, İletişim yay., İstanbul 2011.
• HOWORTH, H. H., History of the Mongols From The 9th to Th 19th Century, V. II/D.2, London 1880.
• ILKHAMOV A., “Archeology of Uzbek Identity”, Anthropology of Archeology of Eurasia, C. 44, No. 4 (Spring 2006), ss. 10-36.
• JENKINSON, Anthony, Voyages and Travels to Russia and Persia by Anthony Jenkinson and Other Englishmen with Some Account of the First Intercourse of the English with Russia and Central Asia By Way of the Caspian Sea, Ed. Delmar Morgan-C.H. Coote, V. I, Burt Franklin pres, New York.
• JONES, W.R., “The Image of the Barbarian in Medieval Europe”, Comparative Studies in Society and History, XIII/4, 1971, pp. 376-407.
• KAFALI, Mustafa, “Şiban Han Sülâlesi ve Özbek Ulusu”, Atsız Armağanı, Ötüken yay., İstanbul 1976, ss. 295-306.
• KARADAĞ, G., Avrupalı Gezginlerin Seyahatnamelerine Göre 19. Yüzyılda Batı Türkistan Hanlıkları (Alexander Burnes, Arminius Vámbéry, Eugene Schuyler), Yayımlanmamış Y.L. Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon 2006.
• KILIÇ, N., Siyasal Kültürde Değişim: Şeybanî Han ve Özbek Siyasal Oluşumu (1500-1510), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1999.
• KILIÇ, N., “Change in Political Culture: The Rise of Sheybani Khan”, Cahiers d’Asie centrale, III/4, 1997, pp. 57-68, http://asiecentrale.revues.org/473, (ET: 12.01.2015).
• KILIÇ SCHUBEL, Nurten, “XVI. yüzyılda Orta Asya'da Politik Düzen: Maveraünnehir-Özbek Hanlığı (Şibanîler) Meşruiyet, Hakimiyet ve Hukuk”, Türkler, C. VIII, Ed. Hasan Celal Güzel vd., Yeni Türkiye yay., Ankara 2002, ss. 1081-1101.
• KILIÇ SCHUBEL, Nurten, “Processes of State Formation and Nation Building in Central Asia”, Central Asia on Display Proceedings of the VII. Conference of the European Society for Central Asian Studies, eds. Gabriele Rasuly-Paleczek, Julia Katshnig, lit Verlag press, Vienna 2004.
• KLYASHTORNY, S.G. ve T.I. Sultanov, Kazakistan Türkün Üç Bin Yılı, Rusça’dan çev. D. Ahsen Batur, Selenge yay., İstanbul 2004.
• KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, TTK. yay., Ankara 2014.
• MALTE-BRUN, M., Universal Geography or A Description All the Parts of the World on a New Plan, V. II, Boston 1826.
• McCHESNEY, R. D., Central Asia in the 16th-18th Centuries”, Encyclopedia Iranica, V.2, 1990, ss. 176-193, http://www.iranicaonline.org/articles/central-asia-vi: (14.07.2017).
• McCHESNEY, R. D., “Shibanids”, Ecyclopaedia of Islam, Ed. C.E. Bosworth vd. C. IX, Brill yayınları, Leiden 1997, pp. 428-431.
• McCHESNEY, R. D., “Özbegs” Ecylopaedia of Islam, C. VIII, Ed. C.E.Bosworth vd., Brill press, Leiden 1995, pp. 232-233.
• Memoirs of Peter Henry Bruce, A Military Officer, in the Services of Prussia, Russia and Great Britain, Containing An Account of His Travels in Germany, Russia, Tartary As Also Several Very Interesting Private Anecdotes of The Czar, Peter I of Russia, Turkey, The West Indies, Dublin, 1783.
• MUKMİNOVA, G.R., “The Shaybanids”, History of Civilizations of Central Asia, Volume V, Unesco Publishing, Paris 2003, pp. 35-46.
• MURRAY, H., Historical Account of Discoveries and Travels in Asia, from The Earliest Ages to the Present Time, V.1, Edinburg 1820.
• TAVERNIER, J. B., The Six Voyages of H.R. John Baptifta Tavernier A Noble Man of France now living through Turky into Persia and the East-Indies, Translated to English J.P., London 1678.
• The Sherley Brothers, An Historical Memoir of the Lives of Sir Thomas Sherley, Sir Anthony Sherley and Sir Robert Sherley Knights, Comp. Evelyn Philip Shirley, Charles Whittingham press, Chiswick 1848.
• ÜÇAK, Tülay, Kaptan Grover’in The Bokhara Victims Adlı Eserinin Türkçe’ye Çevrilmesi ve Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Y.L. Tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir 2015.
• VÁMBÉRY, A., History of Bokhara from the Earliest Period Down to the Present, Henry S. King& Co press. London 1873. WOLFF, Joseph, Narrative of a Mission to Bokhara in the years 1843-1845e to Ascertain the Fate of Colonel Stoddart and Captain Conolly, London 1846.
• YILMAZ VURGUN, Seda, XIX. Yüzyılda Seyahatnamelerin Işığı Altında Buhara Emirliği (Hanlığı), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2013.
• ZANDEYE, H. Revâbıt-ı İran ve Özbekân ez Şah Abbas-ı Evvel tâ Merg-i Nadir, Yayımlanmamış Y.L. Tezi, Tehran Üniversitesi, Tehran 1379 (2000).
• ZARCONE, Thierry, Yasak Kent Buhara 1830–1888, çev. Ali Berktay, İletişim yay., İstanbul 2001.