OSMANLI -TÜRK EDEBİYATINDA ŞAİRLE YAZARIN AYRILDIĞI KAVŞAK

Year 2016, Volume: 1 Issue: 7, 24 - 41, 27.06.2016

Nuran Tezcan

Abstract

Evliya Çelebi, yalnız verdiği bilgilerle değil, dil ve üslup yönünden de sıradışı bir yazar olarak karşımıza çıkar. Birçok özgün gözlemi, birçok yaşam kesitini anlatmayı hedeflemiş olan Evliya Çelebi, âdetâ “inşa” dil ve üslubunun yaşananları anlatmak için yeterli olmadığının farkına varmıştır. Seyahatnâme’de inşanın estetik dilini, anlatımını hedef değil, insanı, toplumu ve yaşananı anlatmak için araçsallaştırmış, inşa dili ile konuşma dilinin söz varlığından ve anlatım olanaklarından kendine özgü bir dil ve üslup yaratmıştır. Gerek dili kullanmadaki, gerekse üslubundaki özgünlükler, metni kurgulamada ve yaşadıklarını kurmacalaştırmadaki ustalıkları, onun yalnız bir seyyah olmayıp aynı zamanda usta bir yazar olduğunu ortaya koyar. Evliya Çelebi, şiirdeki söz sanatı estetiğine dayanan klasik “inşa” anlayışı karşısındaki sıradışı tutumu ile şairlerin yazar olduğu Osmanlı edebiyatında âdetâ “şairle yazarın ayrıldığı kavşak” olarak karşımıza çıkar.
Anahtar Kelimeler: Evliya Çelebi, Seyahatnâme, nesir edebiyatı, inşa anlayışı, dil ve üslup

Evliya
Çelebi, yalnız verdiği bilgilerle değil, dil ve üslup yönünden de sıradışı bir
yazar olarak karşımıza çıkar. Birçok özgün gözlemi, birçok yaşam kesitini
anlatmayı hedeflemiş olan Evliya Çelebi, âdetâ “inşa” dil ve üslubunun
yaşananları anlatmak için yeterli olmadığının farkına varmıştır. Seyahatnâme’de inşanın estetik dilini,
anlatımını hedef değil, insanı, toplumu ve yaşananı anlatmak için
araçsallaştırmış, inşa dili ile konuşma dilinin söz varlığından ve anlatım
olanaklarından kendine özgü bir dil ve üslup yaratmıştır. Gerek dili
kullanmadaki, gerekse üslubundaki özgünlükler, metni kurgulamada ve
yaşadıklarını kurmacalaştırmadaki ustalıkları, onun yalnız bir seyyah olmayıp
aynı zamanda usta bir yazar olduğunu ortaya koyar. Evliya Çelebi, şiirdeki söz
sanatı estetiğine dayanan klasik “inşa” anlayışı karşısındaki sıradışı tutumu
ile şairlerin yazar olduğu Osmanlı edebiyatında âdetâ “şairle yazarın ayrıldığı
kavşak” olarak karşımıza çıkar.

Keywords

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, nesir edebiyatı, inşa anlayışı, dil ve üslup

References

• Baysun, M.C. (1947), Evliya Çelebi. İslâm Ansiklopedisi 4, 400-412.
• Boratav, Pertev Naili (1982), “Evliya Çelebi’nin Hikâyeciliği”. Folklor ve Edebiyat 1. 297-303.
• Coşkun, M.(2002), Manzum ve Mensur Osmanlı Hac Seyâhatnâmeleri ve Nâbî’nin Tuhfetü’l-Haremeyn’i.
• EÇSOS: Dankoff. R. (Katkılarla Çev. Tezcan, S.) 2008, Evliya Çelebi Okuma Sözlüğü. (Dankoff, R., An Evliya Çelebi Glossary. Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahat name. Harvard 1991)
• Dankoff, R. – Kreiser, K. (1992) Materialien zu Evliya Çelebi. II. A Guide to the Seyahatname of Evliya Çelebi. Bibliographie raisonneé. Wiesbaden.
• Dankoff, R. “Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi Işığında Osmanlı Toplum Hayatı”. Türkler Ansiklopedisi. 10. cilt. 268-291.
• Dankoff, R. (2002), “Şu Rasadı Yıkalım mı? Evliya Çelebi ve Filoloji”. Evliya Çelebi ve Seyahatname. yay. N.Tezcan-K. Atlansoy. 99-118.
• Dankoff, R. (2008), “The Seyahatname of Evliya Çelebi as a Literary Monument” Journal of Turkish Lietarture 2, 71-83. Çevirisi için bkz. Türk Edebiyatı Tarihi (2008) 245-258.
• Develi, H. (1995), Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar.
• Duman, M. (1995), Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri.
• Duman, M. (2002), “XVII. Yüzyıl Konuşma Dili Kaynağı Olarak Seyahatname”. Evliya Çelebi ve Seyahatname. yay. N.Tezcan - K. Atlansoy. 125-133.
• Eren, M. (1960), Evliya Çelebi Seyahatnamesinin Birinci Cildinin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma.
• Gelibolulu Mustafâ ‘Âlî ve Mevâidü’n-nefâis Fî-Kavâidi’l-Mecâlis. Yay. Mehmet Şeker (1997).
• Hammer-Purgstall, Joseph von. “Merkwürdiger Fund einer türkischen Reisebeschreibung“. Intelligenzblatt zur Wiener Allgemeinen Literaturzeitung. Nr. 2. 1814. 9-15. Bu yazının çevirisi için bkz. “Türkçe Bir Seyahatname’nin İlginç Bulunuşu” - çev. Nuran Tezcan- Osmanlı Araştırmaları XXXIII –XXXIV 2009. 203-230.
• İkinci basım: Evliya Çelebi Konuşmaları (Yazılar) yay. M. Sabri Koz, 2011. 239 – 245
• İz, F. (1979), “Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi”, Boğaziçi Üniv. Dergisi, cilt 7, 61-79.
• Kreutel, R. F. (1972), “Neues zur Evliya Çelebi Forschung“. Der Islam 48, 1972, 269-279.
• Lamers, H., (1988), “On Evliyas Style”. Bkz. Bruinessen, Martin van-Boeschoten, Hendrik, Evliya Çelebi in Diyarbekir. The Relevant Section of the Seyahatname.64-70.
• MacKay, P.A. (1975), “The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya Çelebi. Part I: the Archetype”. Der Islam 52, 278-298.
• Müntehabat-ı Evliya Çelebi. 1842-43, 1845-46, 1846, 1848, 1862.
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Evliya Çelebi bin Derviş Mehemmed Zılli. Topkapısarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu-Dizini. YKY, İstanbul, 1. cilt, haz. R. Dankoff, Y. Dağlı, S: A. Kahraman (2006); 2. cilt, haz. Z. Kurşun, S.A. Kahraman, Y. Dağlı, 1999; 3. cilt, haz. S.A. Kahraman, Y. Dağlı (1999); 4. cilt, haz. Y. Dağlı, S.A. Kahraman (2001); 5. cilt, haz.: Y. Dağlı, S. A. Kahraman, İ. Sezgin; editör: R. Dankoff, 2001. 6.cilt. haz. Y. Dağlı, S.A. Kahraman, R. Dankoff 2002, 7. cilt haz. Y. Dağlı, S.A. Kahraman, R. Dankoff 2003, 8. cilt haz. Y. Dağlı, S.A. Kahraman, R. Dankoff 2004, 9. cilt haz. Y. Dağlı, S.A. Kahraman, R. Dankoff 2005; 10. cilt. haz. Y. Dağlı, S.A. Kahraman, R. Dankoff 2007.
• Teply, K. (1975), “ Evliya Çelebi in Wien”. Der Islam 52, 125-131.
• Tezcan, N. (2002), “Bir Üslup Ustası Olarak Evliya Çelebi”. Bkz. Evliya Çelebi ve Seyahatname. yay. N.Tezcan - K. Atlansoy. 231-243.
• Tezcan, N. (2006), “Seyahatname’deki Aşk Öyküsü: Bir Kaya Sultan Vardı!” Kebikeç 21, 13 27.
• Tezcan, N. (2007), “Seyahatname’den Bir Hediye: Kaya Sultan Yağlığı”. Bkz. Kültür Tarihimizde Çeyiz. Yay. E. G. Naskali- A. Koç. 277-286.
• Tezcan, N. (2008), “‘Seyyâh-ı âlem’ Evliya Çelebi’nin Yazarlığı: Gürcü Nebi İsyanı ve Çomarbölükbaşı ile Yaşadıklarının Kurmaca Düzleme Taşınması”. Evliya Çelebi Konuşmaları (Yazılar). Yay. M. Sabri Koz, 2011. 206 – 220.
• Tezcan, N. (2009), “17. Yüzyıl Osmanlı Türk Edebiyatı ve Seyahatname”. Bkz. Çağının Sıradışı Yazarı: Evliya Çelebi. 2009. 383 – 390.
• Tezcan, Nuran (2009, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Hammer-Purgstall Tarafından Bilim Dünyasına Tanıltılması Hakkında”. Osmanlı Araştırmaları XXXIII –XXXIV 2009. 203-230. İkinci basım: Evliya Çelebi Konuşmaları (Yazılar) yay. M. Sabri Koz, İstanbul 2011. 221 – 238
• Tezcan, N. (2010), “Kurmacanın Gücü: Alıntı mı? Yanılgı mı? Kurmaca mı?” Evliya Çelebi Seyahatnamesinin Yazılı Kaynakları. yay. Hakan Karateke – Hatice Aynur 2012. 12 – 25.
• Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi. yay. N.Tezcan- S.Tezcan. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı yayını 2011.
• Evliyâ Çelebi – Studies and Essays Commemorating the 400th Anniversary of his Birth. Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism Publications 2013. Ed. Nuran Tezcan, Semih Tezcan and Robert Dankoff)