TEFSİR DİSİPLİNİ BAĞLAMINDA TANRI HAKKINDA KONUŞMANIN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ: TEŞBÎH, TENZÎH, TE’VÎL VE MÜTEŞÂBİH

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 2, 143 - 156, 30.12.2018

Muhammed Coşkun

Öz

İslam geleneğinde teşekkül etmiş
dinî ilimlerin başat meselelerinden biri, insanın algı ve zihin dünyası ile
sınırlı olan dilsellik içerisinde Tanrı ve diğer gayba dair bahisler hakkında
konuşmanın imkân ve nasıllığı (keyfiyeti) meselesidir. Bu bağlamda Tanrı ile
yaratılmış varlıklar arasında benzerlik (teşbîh) düşüncesi ile bu benzerliğin
olumsuzlanması (tenzîh) kelâm disiplini kadar tefsir disiplinini de meşgul
etmiş görünmektedir. Çünkü teşbîh-tenzih kavramlarından birini merkeze alarak
yorumlanabilecek ifadeler doğrudan Kur’an’da (ve pek çok hadiste) mevcuttur ve
bu ifadelerin anlaşılmasına ilişkin hermenötik süreç, tefsir disiplinini mesâil
ve terminoloji açısından aklî ilimlerle (felsefeyle) zorunlu bir ilişkiye sevk
etmektedir. Bu nedenle tefsir disiplinin hem klasik oluşum ve gelişim
süreçlerini titizlikle takip edebilmek hem de çağdaş dönemde nas yorumunun
müstakil bir disiplin olarak varlığını sürdürebilme imkânını tesis etmek, bu
mesâil ve terminolojiyi kavramayı ve tartışabilmeyi gerektirmektedir. Bu da
genelde felsefe, özelde din felsefesi alanına dair tartışmaları görmezden
gelerek yapılacak (yapıldığı düşünülecek) herhangi bir tefsir faaliyetinin hem
geleneksel hem çağdaş anlamda kısıtlı olacağı anlamına gelecektir. Bu sebeple
bu yazıda söz konusu mesâil ve terminolojinin felsefi boyutları ve de nas
yorumuna ilişkin yönleri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Dinî İlimler, Din Felsefesi, Tanrı, Te’vîl, Müteşabih

Conceptual Framework of Talking About God in The Context of Tafseer: Tashbih, Tanzih, Ta'weel and Muteshabih

Öz

One of the dominant issues of the religious sciences in the Islamic
tradition is the question of the possibility and quality of talking about God
and gaybs in the linguisticity limited to perception and mind of human being. In
this context, the similarity between God and created beings (tashbih) and the
negation of this similarity (tanzih) seem to have occupied Philosophy as well
as Kalam. Because the expressions that can be interpreted by centering one of
the notions of the concepts of tashbih and tanzih are present in the Qur'an
(and in many hadiths), and the hermeneutic process for understanding these
expressions leads Tafseer to the necessary relationship with philosophy in
terms of subject matter and terminology. Therefore, it is necessary to be able
to comprehend and discuss subject matter and terminology in order to both
follow the formation and development period of Tafseer and  to make it possible to maintain its existence
as an independent discipline in the contemporary period. This will mean that
any commentary activity (to be considered) which is done by ignoring the
debates on philosophy and in particular the field of philosophy of religion
will be limited. Hence, in this paper, philosophical dimensions of the mentioned
subject matter and terminology and its aspects related to interpretation will
be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Tafseer, Religious Sciences, Philosophy of Religion, God, Ta’weel, Muteshabih

Kaynakça

• Airstoteles, Organon I, çev. Hamdi Ragıp Atademir, İstanbul: MEB yayınları, 1989.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid, İşkâliyyâtu’l-kırâe ve âliyyâtu’t-te’vîl, ed-Dâru’l-Beydâ-Beyrût: el-Merkezu’s-Sekāfiyyu’l-‘Arabî, 2005. ed-Dârimî, ‘Usmân b. Sa‘îd, er-Reddu ‘ale’l-Cehmiyye, thk. Ebû ‘Asım eş-Şevvâmî, Kāhire: el-Mektebetu’l-İslâmiyye, 2010.
• el-Bağdâdî, Ebû Mansûr ‘Abdulkāhir b. Tâhir b. Muhammed, Usûlu’d-dîn, thk. Ahmed Şemsuddîn, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2002.
• el-Beyhakî, Ahmed b. el-Huseyn b. ‘Alî, Şu‘abu’l-îmân, thk. A. ‘Abdulhamîd Hâmid, Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 2003.
• el-Curcânî, es-Seyyid eş-Şerîf, Şerhu’l-mevâkıf, çev. Ömer Türker, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2015.
• Fahruddîn er-Râzî, Muhammed b. ‘Umer b. el-Huseyn, Mefâtîhu’l-ğayb, Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• el-Ğazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ fî ‘ilmi’l-usûl, thk. M. ‘Abdusselâm ‘Abduşşâfî, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1993.
• el-Ğazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Faysalu’t-tefrika beyne’l-İslâm ve’z-zendeka, nşr. Muhammed Bedruddîn el-Halebî, Kāhire/İstanbul: Matbaatu’s-Sa‘âde, 1907.
• el-Ğazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Tehâfutu’l-felâsife, thk. Suleymân Dunyâ, Kāhire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• el-Hemedânî, el-Kādî ‘Abdulcebbâr b. Ahmed, Muteşâbihu’l-Kur’ân, thk. ‘Adnân Zerzûr, Kāhire: Dâru’t-Turâs, ts.
• el-Hemedânî, el-Kādî ‘Abdulcebbâr b. Ahmed, el-Muğnî fî evbâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl (İ‘câzu’l-Kur’ân), thk. Emîn el-Hûlî, Kāhire, Vizâretu’s-Sekāfe, 1962.
• el-Hamevî, Ya‘kūt b. ‘Abdullâh, Mu‘cemu’l-udebâ: İrşâdu’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb, thk. İhsân ‘Abbâs, Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• İbn Teymiye, Takiyyuddîn Ahmed b. ‘Abdulhalîm, Mecmû‘u fetâvâ, Derl. ‘Abdurrahmân b. Muhammed b. Kāsım, Medine: Mecme‘u’l-Melik Fehd li-Tıbâ‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 2004.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Te’vîlâtu’l-Kur’ân, thk. Ahmed Vanlıoğlu ve dğ., İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2010.
• Mavil, Kılıç Aslan, Mâtürîdî Kelâmında Tevil, İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• en-Nesefî, Necmuddîn ‘Umer, et-Teysîr fi’t-tefsîr, Manisa İl Halk Ktp, nr. 66; Süleymaniye Ktp., Turhan Valide, nr. 15, vr. 1b-2a.
• es-Suyûtî, Celâluddîn ‘Abdurrahmân b. Ebî Bekr, el-İtkān fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, thk. M. Ebu’l-Fazl İbrâhîm, Kāhire: el-Hey’etu’l-Mısriyye el-‘Âmme li’l-Kitâb, 1974.
• eş-Şâtıbî, İbrâhîm b. Musa, el-İ‘tisâm, thk. Selîm b. ‘Iyd el-Hilâlî, Riyad: Dâru İbn ‘Affân, 1992.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. ‘Abdulkerîm, el-Milel ve’n-nihal, thk. Emir ‘Alî Mehnâ- ‘Alî Hasen Fâ‘ûra, Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân, thk. ‘Abdulmuhsin et-Turkî, Kāhire: Dâru Hecr, 2001.
• et-Tehânevî, Muhammed b. ‘Alî, Keşşâfu ıstılâhati’l-funûn ve’l-‘ulûm, thk. ‘Alî Dahrûc, Beyrût: Mektebetu Lubnân Nâşirûn, 1996.
• ez-Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. ‘Usmân b. Kaymâz, el-‘Arş, thk. Muhammed b. Halîfe, Medine: el-Câmi‘atu’l-İslâmiyye, 2003.