İmam Mâtürîdî’nin Ahlâk Düşüncesinde Ahlakın Kaynağı Olarak İnsan Tabiatı

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 7, 5 - 32, 30.06.2021

Nimet Ateş

Öz

İslam düşüncesinde tabiat kavramı önemli bir işleve sahiptir. Özellikle ahlâkla ilgili konularda tabiat kavramı insana ait birtakım özellikleri ifade eder. Bu özellikler insana ait değişmeyen kalıcı bir yapıyı ya da yaratılıştan gelen değişmesi mümkün olan hususları anlatır. Tabiat, kimi düşünürlerce mizaç veya fıtrat kavramlarıyla eş değer görülmüştür. Mizaç kavramını temel alan bakış açılarının daha çok insanda var olduğu kabul edilen bazı unsurlara vurgu yaptığını söyleyebiliriz. İnsanın yaratılışında bulunduğu kabul edilen bu unsurların varlığını kabul etmek ise insanın ahlâkî varlığı konusunda sorunlara neden olmaktadır. Fıtrat kavramının ise tabiat kavramıyla eş anlamlı olduğu düşünülmüştür. Bu makalede İmam Mâtürîdî’nin (öl. 333/944) ahlâk anlayışında mühim bir role sahip olan tabiat kavramının anlamı ve mahiyeti incelenecektir. Böylece onun insan tabiatı anlayışı ve bu anlayışa bağlı olarak ortaya koyduğu insan düşüncesinde, insanın ahlâkîliğini nasıl değerlendirdiği belirlenecektir. Mâtürîdî’nin ifadelerinde tabiat kavramının mizaç ve fıtrattan farklılığı ortaya konmaya çalışılacaktır. Ayrıca ahlâka kaynaklık etmesi bakımından tabiatın konumu ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mâtürîdî, Ahlak, İnsan Tabiatı, Kişilik

Human Nature As The Source Of Morality In Imam Mâturîdî's Moral Thought

Öz

The concept of nature has a significant function in Islamic thought. Especially in issues related to morality, the concept of nature expresses a set of characteristics of human beings. These characteristics present an unchanging permanent structure of the human or the issues possible to change that stem from creation. Nature has been considered by some thinkers as equivalent to the concepts of temperament or disposition. It is reasonable to assert that the perspectives based on the concept of temperament emphasize some elements that are accepted to be specifically in humans. However, acknowledging the existence of these elements that are accepted to consist in the creation of human beings, causes problems in terms of the moral existence of human beings. And the concept of disposition has been thought to be synonymous with nature. In this article, the meaning and quality of the concept of nature, which has an important role in the moral understanding of Imam Mâturîdî (dd. 333/944), is examined. Thus, I first attempt to determine how he understands human nature and the morality of human beings that primarily depends on this nature. And second, try to clarify the concept of nature and demonstrate the dissimilarity between nature and these two other concepts temperament and disposition in the expressions of Mâturîdî. Last, I will discuss the place of nature in terms of its forming the basis for morality.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Imam Mâtürîdî, Morality, Human Nature, Predisposition, Personality.

Kaynakça

• Aristoteles. Kategoriler-Önermeler. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Aristoteles. Nikomakhos’a Etik. çev. Saffet Babür. Ankara: Bilge Su Yayınları, 2017.
• Bakırcıoğlu, Rasim. Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Anı Yayıncılık, 1. Basım, 2012.
• Beydebâ. Kelile ve Dimne. çev. Hayrettin Karaman - Bekir Topaloğlu. İstanbul: Nesil Yayınları, 1990.
• Buhârî Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmi’us’s-sahîh, thk. Muhibbüddîn el-Hatîb. 4. Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Selefiyye, 1. Basım, 1400/1979.
• Cengiz, Yunus. “Câhız’ın Mizaç Düşüncesi Yeni Bir Ahlâk Edinme İmkanı Üzerine”. İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri. ed. M. Zahit Tiryaki - Kübra Bilgin Tiryaki. 31-55. Ankara: Nobel Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. Es-Sıhah tâcü’l-luğa ve sıhahu’l-arabiyye. thk: Ahmed Abdugaffar Attâr. 7 Cilt. Lübnan: Mektebetü Lübnan, 1990.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1. Basım, 1999.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Çağrıcı, Mustafa. “İtiyat (Ahlâk)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/463-464. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Çapak, İbrahim. Ebu Hamid El-Gazali’nin Mantık Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Çiftçi, Osman Zahit-Çiçek Nuri. “Paul Bloom ve Evrimsel Bir Rastlantı Olarak Ahlak”, Geçmişten Geleceğe Ahlak. ed: Asife Ünal. 23 (Bartın: Bartın Üniversitesi Yayınları, 2015), 127-144.
• Erdem, Hüsamettin. “Osmanlı’da Ahlak Ve Bazı Ahlak Risaleleri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10 ( 2000), 25-64.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasen Alî b. İsmaîl b. Ebi Bişr İshâk b. Sâlim. Makalâtü’l-İslamiyyîn. thk; Muhammed Muhyiddîn Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’n-Nahdeti’l-Mısriyye, 1950.
• Eyüboğlu İsmet Zeki. Türk Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1991.
• İbn Miskeveyh. Tehzîbü’l-ahlâk. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-arab thk. Abdullah Ali el-Kebîr, Haşim Muhammed eş-Şazilî, Muhammed Ahmed Hasbullah. 6 Cilt. Kahire: Daru’l-Mearif, ts.
• İbrahim Mustafa, vd. el-Mu‘cemü’l- Vasıt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996.
• İsfehânî Râgıb. Ez-Zerî‘a İla Mekârimi’ş-Şerî‘a. thk. Ebu’l-Yezîd Ebu Zeyd el Acemi. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2007.
• İsfehani, Ragıb. Müfredâtüelfazı’l-Kur’an. thk. Safvân Adnân Dâvudî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 4. Baskı, 2009.
• Galen, “Kuva’n-Nefsi Tevâbi‘u li Mizâci’l-Beden,” nşr. Abdurrahman Bedevî, el- Felsefe ve’l- ‘ulûm ‘inde’l-‘arab (Beyrut: 1981)
• Havıland, W. A. vd. Kültürel Antropoloji. çev. İnan Deniz Erguvan Sarıoğlu. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1. Basım, 2008.
• Kuşlu, Harun - Aydın, Metin. “Galen Düşüncesinde Mizacın Ahlâka Tesiri”, İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri. ed. M. Zahit Tiryaki- Kübra Bilgin Tiryaki. 9-30. Ankara: Nobel Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Köz, İsmail; “Aristoteles Mantığı ile Felsefe Bilim İlişkisi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/43 (2002), 355-374.
• İsmail Köz, “Mantık Kelam İlişkisi”, Kelam Sempozyumu, Bilimler Hiyerarşisindeki Yeri, Kelam-Manık ve Fıkıh Usulü, Tarihsel Süreçte ve Günümüzde Kelam Öğretimi, (2008)
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Tefsiru’l- Kur’ani’l-azim el-müsemmâ te’vilâtü ehli’s-sünne. thk. Fatıme Yûsuf el-Hıyemî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2004.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitabü’t-Tevhid. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammet Aruçi. Beyrut &İstanbul: Dâru Sâdır, Mektebetü’l-İrşad, 1. Basım, 2001.
• Nişanyan. Erişim 28.09.2019. https://nisanyansozluk.com.
• Necati Öner. Klasik Mantık. Ankara: Bilim Yayınları, 1996.
• Özen, Gökçen Çatlı. Kapalı Toplumsal Yapı: Kast Sistemi Üzerinden Tabakalaşma. Aydın Toplum ve İnsan Dergisi 2/3 (2016), 62-63.
• Platon. Devlet. çev. Selahattin Eyüpoğlu – M. Ali Cimcoz. İstanbul: Remzi Kitapevi, 1975.
• Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali. Keşşafü ıstilâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. nşr. Ali Rahrûc - Abdullah Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Türk Dil Kurumu. Erişim 27.09.2019. http://www.tdk.gov.tr.
• Türer, Cemal. “Ahlâktan Eğitime: Yine Ahlâk”. Felsefe Dünyası 2/60 (2014), 5-29.
• Uluç, Tahir. İmam Mâtürîdî’nin Alemin Ontolojik Yapısı Hakkında Filozofları Eleştirisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.
• Ülken, Hilmi Ziya. Ahlâk. İstanbul: Ülken Yayınları, 2. Basım, 2001.
• Özen, Yener. Değerlerin Kişilik ve Kimlik Kazanımındaki Rolü. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi 1/4 (2012), 167-181.
• Yusuf Has Hâcip. Kutadgu Bilig. çev. Ayşegül Çakan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2017.