SÂMERRÂ ULUCAMİ VE BANİSİ MESELESİ

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 41 - 61, 10.08.2020

Murat Bıyıklı

Öz

Abbasi Halifesi Muʻtasım devrinde, asker Türkleri yerleştirmek üzere kurulan Samarra şehrindeki Ulucami’nin banisi meselesi bu çalışmanın ana sorunsalıdır. Şehrin kuruluşu esnasında inşa edilen Ulucami, sonraki süreçte yıkıldığı ve yeni bir Ulucami yapıldığı halde, Mu’tasım’ı sonradan yapılan Ulucami’nin de banisi sayan yaklaşımlar mevcuttur. Bu çalışma, sonradan yapılmış Ulucami’nin, Halife Mütevekkil devrinde, başka bir noktada yapıldığını kaynaklar üzerinden göstermektedir. Çalışmada Samarra şehrinin kuruluşuna dair değiniden sonra, ilk Ulucami’nin inşası ve ikinci Ulucami’nin inşası üzerinden konu ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Muʻtasım, Mütevekkil, Sâmerrâ Ulucami, Bani

Kaynakça

• Abdülbâki, Ahmed. Sâmerrâ: Asımetü’d-devleti’l-Arabiyyeti fî ahdi’l-Abbâsiyyîn. 1. bs. Bağdat: Dâru’ş-Şuʻûni’s-Sekâfiyyeti’l-Âmmeti, 1989. Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvud. Fütûhu’l-Büldân. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1988. Cansever, Turgut. İslam’da Şehir ve Mimari. 1 c. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013. Cebel, Muhammed Hasan Hasan. el-Mu’cemü’l-iştikâkiyyü’l-müessal li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. 1. bs. 4 c. Kahire: Mektebetü’l-Adab, 2010. Demirci, Mustafa. “Sâmerrâ”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansikopedisi, 36:70-71. Ankara: TDV Yayınları, 2009. Devâdârî, Ebû Bekr b. Abdullah b. Aybek. Kenzü’d-dürer ve câmiü’l-gurer : el-Fâ’ik Sıhâhü’l-Cevherî min kısmeti feleki’l-Müşterî: ed-Dürretü’s-seniyye (mudıyye) fî ahbâri’d-devleti’l-Fâtımiyye. 9 c. İsa el-Bâbî el-Halebî, 1992. Dineverî, Ebû Hanife Ahmed b. Davud. Ahbârü’t-tıvâl. 1. bs. Kahire: Dâru İhyai Kütübü’l-Arabiyye, 1960. Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî el-Hatîb el-Bağdâdî. Târih-i Bağdat ve zuyûlehû. Thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 1. bs. 24 c. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417. ———. Târîhu Bağdad ev Medîneti’s-Selâm. Thk. Beşşar Avvâd Ma’rûf. 16 c. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2002. Ebû Caʻfer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr el-Hâşimî el-Bağdâdî. Kitâbü’l-Muhabber. thk. İlze Lihten Şetitr. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, t.y. Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmaîl es-Seʻâlibî. Kitâbü’l-Letaif ve’l-meʻârif. Thk. P. De. Jong. New York: Academise Typographus, 1867. Ebu’l-Hasan, Ali b. Ebubekir b. Ali el-Herevî. el-İşârât ila Ma’rifeti’z-Ziyârât. 1. bs. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyyeti, 1423. Ebü’l-Fida, İmadüddin el-Melikü’l-Müeyyed İsmail b. Ali. el-Muhtasar fî ahbari’l-beşer(Târîhu Ebî’l-Fida). 1. bs. 4 c. Mısır: el-Matbaatü’l-Hüseyniyyetü’l-Mısrıyyetü, t.y. Fesevî, Ebû Yûsuf Yakub b. Süfyan b. Cuvvan el-Fârisî. Kitâbü’l-ma’rife ve’t-târîh. 2. bs. 3 c. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981. Gülcan, Enes. “Samarra Ulu Cami”. İçinde İslam Düşünce Atlası, ed. İbrahim Halil Üçer. İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017. Halîlî, Cafer. el-Medhal ila mevsûati’l-atebâti’l-mukaddese : kısmü’s-Sâmerrâ. 2. bs. C. 12. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 1987. Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün‘im es-Sanhâcî. er-Ravzü’l-miʻtâr fî haberi’l-aktâr. Thk. İhsan Abbâs. 2. bs. Beyrut: Müessesetü Nâsır lissekâfe, 1980. Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. Çeviren Salih Tuğ. C. 2. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989. Huart, Clement. “Fersah”. İçinde İslam Ansikopedisi, 4:574. Eskişehir: MEB, 2001. İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Sikatüddîn Ali b. Hasan b. Hibetullah. Târîhu Dımaşk. Thk. Amr b. Garâme el-Amrî. 80 c. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1995. İbn Ebî Usaybia, Ahmed b. el-Kâsım b. Halife b. Yûnus Ebü’l-Abbas. Uyûnü’l-enbâ’ fî tabakâti’l-etıbbâ’. Thk. Nezzâr Rızâ. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayat, t.y. İbn Fadlân, Ahmed b. Fadlân b. Abbâs b. Râşid b. Hammâd. Rıhletü İbn Fadlân. Çeviren Ramazan Şeşen. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2016. İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî. Târîhu İbn Haldûn = Kitâbü’l-ʻiber ve dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-haber fî eyyâmi’l-ʻArab ve’l-ʻAcem ve’l-Berber ve men âsarahüm min zevi’s-sultâni’l-ekber. Thk. Halîl Şehâde. 2. bs. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1988. İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım Muhammed el-Bağdâdî. Sûretü’l-arz. 2 c. Beyrut: Daru Sadr, 1938. İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 c. Dâru’l-Fikr, 1986. İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Muhtasaru tarihi dımaşk li-ibn asâkir. Thk. Ruhiye en-Nehhas, Murad, Muti’ Riyâd Abdülhamid, Muhammed. 1. bs. 29 c. Dımeşk/Suriye: Dârü’l-Fikr, 1984. İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-ümem ve teʿâkibü’l-himem. Thk. Ebu’l-Kâsım İmâmî. Tahran: Seruş, 2000. İbn Rüste, Ebî Ali Ahmed b. Ömer. Kitabü’l-Aʻlâku’n-nefîse. Thk. Ebî Ali Ahmed b. Ömer. Leiden: Brill, 1891. İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire. Mısır: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâdu’l-Kavmiyye, Dâru’l-Kütüb, t.y. İbn Zebr, Ebû Süleyman Muhammed b. Abdullah b. Ahmed. Târîhu mevlidi’l-’ulemâ’ ve vefeyâtihim. Thk. Abdullah b. Ahmed b. Süleyman el-Hamed. 1. bs. Riyad: Dârü’l-Âsıme, 1410. İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b Alî b Muhammed Bağdâdî. el-Muntazam fî tarihi’l-mülûk ve’l-ümem. Thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ, Atâ Mustafa Abdülkâdir Atâ. 19 c. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992. İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b Abdülkerim. el-Kâmil fi’t-târîh. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. 1. bs. 10 c. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabiyye, 1417. İbnü’l-Fakîh, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. İshak el-Hemedani. Kitâbü’l-Büldân. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1996. İbnü’l-ʻAcemî, Ebü’l-Vefâ Burhâneddîn İbrâhim b. Muhammed Sıbt. Künûzü’z-zeheb fî târîhi Haleb. 1. bs. Halep: Dârü’l-Kalemi’l-ʻArabî, 1417. İbnü’l-ʻAdîm, Ebü’l-Kâsım Kemâleddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetullâh. Zübdetü’l-Haleb fî târîhi Haleb. Thk. Halîl Mansûr. 1. bs. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996. İbnü’l-İbri, Ebü’l-Ferec Barhebraeus Yuhanna. Târîhu muhtasari’d-düvel. Thk. el-Yesûî Anton Sâlihânî. 2. bs. Beyrut: Daru’ş-Şark, t.y. İbnü’l-İmad, Ebü’l-Fellah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbari men zeheb. Thk. Mahmûd el-Arnavûd. 1. bs. 11 c. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986. İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer el-Bekrî el-Kureşî el-Maarrî. Târîhu İbni’l-Verdî = Tetimmetü’l-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. 1. bs. Beytrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996. İbrahim Mustafa, Ahmed ez-Zeyyât, Hamid Abdülkâdir, Muhammed en-Neccâr. el-Mu’cemü’l-Vasît. D’aru’d-Da’vet, t.y. İmrânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. el-İnbâ’ fî târîhi’l-hulefâ’. Thk. Kâsım es-Sâmerrâî. Kahire: Dâru’l-Âfâkı’l-Arabiyye, 2001. İstahrî, Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed el-Farisi el-Kerhî . Mesâlikü’l-memâlik. Kahire: el-Heyetü’l-Ammetü likusuri’s-Sekâfeti, t.y. Kazvînî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-ʿibâd. Beyrut: Dâru Sadır, t.y. Kılıç, Ebu Abdullah Alaüddin Moğultay b. Kılıç b. Abdullah el-Bekceri el-Hikri Moğultay b. el-İşare ila sireti’l-Mustafa ve tarihi men ba’dehu mine’l-hulefa. Dmaşk: Dârü’l-Kalem, 1996. Lemeylim, Abdülazîz Muhammed. Nüfûzü’l-Etrâk fî’l-hilâfeti’l-Abbâsiyye ve eseruhû fî kıyâmi medîneti Sâmerrâ min h. 221-279. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1991. Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsim fî ma’rifeti’l-ekâlîm. Beyrut: Daru Sadr, 1991. ———. İslam Coğrafyası (Ahsenü’t-tekâsim). Çeviren Ahsen Batur. 1 c. Selenge yayınları; 78. İstanbul: Selenge, 2015. Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bed’ ve’t-târîh. 6 c. Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyyeti, t.y. Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir. Kitâbü’l-Mukaffa’l-kebîr. Thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. 2. bs. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2006. Mes’ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali. et-Tenbîh ve’l-işrâf. Thk. Abdullah İsmail es-Sâvî. Kahire: Daru’s-Sâvî, t.y. ———. Kitâbü’t-tenbîh ve’l-işrâf. Çeviren Ramazan Şeşen. 1. bs. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2018. ———. Mürûcü’z-zeheb ve me’âdinü’l-cevher (fî tühafi’l-eşrâf mine’l-mülûk ve ehli’d-dirâyât). Thk. Müfid Muhammed Kameyha. 4 c. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971. ———. Mürûcü’z-zeheb (altın bozkırlar). Çeviren Ahsen Batur. 4. bs. İstanbul: Selenge Yayınları, 2017. Mûsâ Abduh, Abdullah Kâmil. el-Abbâsiyyûn ve Asâruhumu’l-Mi’mariyyeti fî’l-Irâk ve Mısır ve İfrîkiye. 1. bs. Kahire: Dâru’l-Afâki’l-Arabiyyeti, 2002. Müneccim, İshak b. el-Hüseyin. Akâmü’l-mercân fî zikri’l-medâini’l-meşhûra fî külli mekân. 1. bs. Beyrut: Alemü’l-Kütübi, 1408. Ömer, Ahmed Muhtar Abdülhamîd. Mu’cemü’l-lugati’l-Arabiyyeti’l-muâsıra. 1. bs. 4 c. Kahire: Alemü’l-Kütüb, 2008. Rabât, Halid. el-Câmi’ li-ulûmi’l-İmam Ahmed. 1. bs. 22 c. Feyyum: Darü’l-Felah, 2009. Safedî, Hasan b. Ebû Muhammed Abdullah Hâşimî Abbâsî. Nüzhetü’l-mâlik ve’l-memlûk fî muhtasâri sîre min veliyyi Mısr mine’l-müluk : yüerrihu min asri’l-feraine ve’l-enbiyâ hatta sene 717h. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2003. Sâmerrâî, Yûnus İbrâhîm. Delîlu Sâmerrâ. 1. bs. Bağdat: Matbaatü Dâru Menşûrati’l-Basra, 1963. Semʻânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr el-Mervezî. el-Ensâb. Thk. Abdurrahmân b. Yahyâ el-Muallimî. 1. bs. Haydarâbâd: Meclisü Dairetü’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1962. Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemseddin Ebu’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğli b. Abdillah. Mirâtü’z-zamân fî tevârîhi’l-aʻyân. Dımeşk: Dâru’l-Risâleti’l-ʻÂlemiyyeti, 2013. Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celalüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Târîhu’l-hulefâʾ. Thk. Hamdî ed-Demirdâş. 1. bs. Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 2004. Şihâbüddîn Ebû Abdillâh Yâkût b. Abdillâh er-Rûmî Yâkût el- Hamevî. Muʻcemü’l-Büldân. 2. bs. 7 c. Beyrut: Dâru’s-Sâdr, 1995. Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Târîhu’t-taberî : târîhu’r-rusul ve’l-müluk. Thk. Arîb b. Sa’d el-Kurtubî. 2. bs. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387. Uleymi, Ebü’l-Yümn Mücirüddin Abdurrahman Ebü’l-Yümn. et-Tarihü’l-mu’teber fi enbâi men gaber. 1. bs. 3 c. Suriye: Darü’n-Nevadir, 2011. Ya’kubî, İbn Vâzıh Ahmed b. İshak b. Ca’fer. el-Büldân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002. Yıldız, Hakkı Dursun. İslamiyet ve Türkler. 5. bs. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları, 2015. Zehebî, Şemseddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymaz. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(tabakâtü’l-)meşâhîr ve’l-aʿlâm. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. 2. bs. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1993.