Hz. Ömer’in Mâlî Düzenlemeleri: [Irak Bölgesindeki] Vergiler

Year 2014, Volume: 23 Issue: 2, 185 - 221, 11.08.2015

Halil Hançabay Abdülaziz Dûrî

Abstract

Fethedilen bölgelerde vergilerle ilgili kapsamlı düzenlemeler Hz. Ömer zamanında başlamıştır. Hz. Ömer’in düzenlemeleri hakkında araştırma yapmak ilk kaynakların çok iyi bir şekilde anlaşılmasını gerektirmektedir. İlk dönemdeki antlaşmalar [vergilerle ilgili] ıstılahları o günkü anlamlarıyla kullanan muasır metinler olduğu için tarih kaynaklarında [bu antlaşmalara] önem verildiği görülür. Fakihleri ilgilendiren şey tarihî gelişimin izinin sürülmesi değil, fıkhî esasların vaz edilmesi olmakla birlikte onlar görüşlerini ve fikirlerini beyan ederken pratik uygulamalara işaret etmişler; bu düzenlemelerin bir kısmını geçmiş uygulamalar olarak geçerli kabul ederken diğer bir kısmını reddetmişler, bir takım düzenlemeleri de görmezden gelmişlerdir.

References

• Belâzurî, Ebu’l-Abbâs Ahmet b. Yahya (ö. 279/892-93), Fütûhu’l-büldân, Kahire: Şirketü tab’i’l-kütübi’l-Arabiyye 1901.
• Cehşiyârî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs (ö. 331/942-43), el-Vüzerâ ve’l-küttâb (nşr. Mustafa Sakkâ ve dğr.), Kahire: [y.y.] 1938.
• Daniel Dennet, el-Cizye ve’l-İslâm (İngilizceden çev. Fevzi Fehim Câdullah), Beyrut: Dâru mektebeti’l-hayât 1960.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Davud (ö. 282/895), el-Ahbâru’t-tıval (nşr. Abdülmunim Âmir), Beyrut: Dâru’l-mesîra 1960; Dımaşk: Vizâretü’s-sekâfe ve’l-irşâdi’l-kavmî 1980.
• Dûrî, Abdülaziz, en-Nuzumu’l-İslâmiyye: el-hilâfe, ed-derâib, ed-devâvîn ve’l-vizâre, Bağdat: Matbaatu Necîb 1950.
• Ebû Hilâl el-Askerî, Hasan b. Abdullah (ö. 400/1009’dan sonra), el-Evâil (nşr. Muhammed Seyyid Vekîl), Medine: [y.y.] 1966.
• Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm el-Herevî (ö. 224/838), el-Emvâl (nşr. Muhammed Hâmid el-Fakî), I-IV, Kahire: [y.y.] 1934/1353.
• Ebû Yusuf, Ya‘kûb b. İbrahim (ö. 182/798), Kitâbu’l-harâc, Kahire: Matbaatu’s-selefiyye [t.y.]
• Grignaschi, Mario, “La Nihayatu-l-‘Arab fi ahbâri-I-Furs wa-I-‘Arab et Les Siyaru Mulûki-l-‘Ağam du ps Ibn al-Muqaffa‘, Bulletin D'études Orientales, 26 (1973), s. 83-184.
• Grohmann, Adolf, From the World of Arabic Papyri, (Shafik Ghorbal-Bey’in takdimiyle), Cairo: Al-Maareef Press 1952.
• Goodblatt, David M., “The Poll Tax in Sasanian Babylonia” Journal of the Economic and Social History of the Orient (JESHO), 22 (1979), s. 233–295.
• Hamîdullah, Muhammed, Mecmû‘atu’l-vesâiki’s-siyâsiyye fi’l-ahdi’n-nebevî ve’l-hilâfeti’r-râşide, Kahire: Lecnetü’t-te’lîf ve’t-terceme ve’n-neşr 1940.
• Harizmî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (ö. 387/997), Mefâtîhu’l-ulûm (nşr. el-İdâretü’t-tıbâatu’l-münîriyye), Kahire: Matbaatu’ş-şark 1923(?)/1342.
• Hilâl b. Yahyâ er-Ra’y, Ebû Bekr b. Müslim el-Basrî (ö. 245/860), Ahkâmu’l-vakf, Haydarabad-Dekkan: Dâiratü’l-maarifi’l-Osmâniyye 1355/[1936?].
• İbn Abdilhakem Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah (ö. 257/871), Fütûhu Mısr ve ahbâruhâ, [nşr. Charles C. Torrey, Leiden: Brill 1920; ed. Fuat Sezgin, Frankfurt 2008].
• İbn Âdem el-Kureşî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Süleyman (ö. 203/818), Kitâbu’l-harâc (nşr. Ahmed Muhammed Şakir), Kahire: Mektebetü dâru’t-turâs [t.y.]
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım (ö. 571/1176) Târîhu medîneti Dımaşk (nşr. Salahaddin Müneccid), I-X, Dımaşk: el-Mecmeu’l-ilmî el-Arabî 1951-1975.
• İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım Muhammed (IV./X. yüzyıl), Sûratu’l-arz (nşr. J. H. Kramers), Leiden: Brill 1938.
• İbn Hurdâzbih, Ebu’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah (ö. 300/912-13), el-Mesâlik ve’l-memâlik (nşr. Michael Jan De Goeje), Leiden: Brill 1306 [1888?].
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed (ö. 421/1030), Kitâbu tecâribi’l-ümem ve teâkibi’l-himem (nşr. H. F. Amedroz-D. S. Margoliouth), I-II, Kahire: [Şeriketü’t-temeddüni’s-sınâiyye] 1914-1915.
• İbn Rüste, Ahmed b. Ömer (ö. 300/913’ten sonra), el-A‘lâku’n-nefîse (nşr. Michael Jan De Goeje), Leiden: Brill 1892.
• Kudâme b. Ca‘fer (ö. 337/948 [?]), el-Harâc ve sınâatu’l-kitâbe (nşr. Muhammed Hüseyin ez-Zebîdî), Bağdat: Vizâretü’s-sekâfe ve’l-‘ilâm 1981.
• Lokkeard, Fred, Islamic Taxation in the Classical Period, with Special Reference to Circumstances in Iraq, Copenhagen: Branner and Korch 1950.
• Makrîzî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ali (ö. 845/1442), el-Hıtatu’l-Makrîzî, Kahire: Matbaatu Bulak [t.y.]
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali (ö. 450/1058), el-Ahkâmu’s-sultâniyye, Kahire: [y.y.] 1909.
• Mes‘ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin (ö. 345/956), et-Tenbîh ve’l-İşrâf (nşr. Abdullah İsmail es-Sâvî), Kahire: Mektebetü’l-meşrıki’l-İslâmiyye 1983.
• ___, Mürûcu’z-zeheb ve meâdînu’l-cevher (nşr. C. Barbier de Meynard- Pavet De Courteille), I-IX, Paris: el-Matbaatu’l-Askeriyye (Imprimerie Imperiale) 1841–1877.
• Morony, Michael G., “Land holding in Seventh-Century Iraq: Late Sasanian and Early Islamic Patterns”, The Islamic Middle East, 700–1900: Studies in Economic and Social History (ed. Abraham L. Udovitch), Princeton: Darwin Press 1981.
• ___, “The Effects of the Muslim Conqest on the Persian Population of Iraq”, Iran, 14 (1976), s. 41-59.
• Newman, Rabbi J., The Agricultural Life of the Jews in Babylonia between the Years 200 C.E. and 500 C.E., London: Oxford University Press 1932.
• Pigulevskaja, N., Les Villes de l’etat Iranien aux epoques parthe et Sassanide: Contribution a l’historie sociale de la Basse Antiquite Paris: Mouton 1963.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir (ö. 310/923), Târîhu’r-rusul ve’l-mülûk, I-III, Beyrut: Mektebetü’l-hayyât [t.y.] (Leiden baskısından ofset baskı).
• ___, İhtilâfu’l-fukahâ (nşr. Frederic Kern), 2. Baskı, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye 1902.
• Wellhausen, Julius, Târîhu’d-Devleti’l-Arabiyye min zuhûri’l-İslâm ilâ nihâyeti’d-Devleti’l-Ümeviyye (Almancadan çev. Muhammed Abdulhâdî Ebû Rayde), Kahire: Lecnetü’t-te‘lîf ve’t-terceme ve’n-neşr 1958.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ya‘kûb (ö. 292/905’ten sonra), Târîhu’l-Ya‘kûbî, I-III, Necef: el-Mektebetü’l-Murtazaviyye 1939/1358.