Hankâh-Vefâ İlişkisi Bağlamında İstanbul’daki Üç Medrese: Ka‘riye, Hâkâniye-i Vefâ ve Vefâ Medreseleri

Yıl 2016, Cilt: 25 Sayı: 1, 1 - 49, 06.04.2016

Mehdin Çiftçi

Öz

Osmanlı medrese tarihiyle ilgili bazı araştırmalarda İstanbul medreselerinden Hâkâniye-i Vefâ (Hankâh-ı Vefâ), Ka‘riye (Hankâh) ve Vefâ (Şeyh Ebu’l-Vefâ) medreseleri isim benzerliği dolayısıyla birbirlerine karıştırılmıştır. Mevcut kavram kargaşasının en önemli sebeplerinden biri “Hankâh” ve “Vefâ” kelimelerinin bu medreselerin adlandırılmasında ortak kullanılmasıdır. Bu karışıklıklar, özellikle müderris biyografilerinde karşımıza çıkmaktadır. Medreseler ve müderrisleri ana bölümlerinden oluşan çalışmamızda biyografilerin kronolojik olarak incelenmesiyle bilhassa “hankâh” kelimesinin bu medreselerin her biriyle ilgili kullanım farklılığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı medreseleri, İstanbul Medreseleri, Hakaniye-i Vefâ (Hankâh-ı Vefâ, Hâkâniye Dârülhadisi), Ka‘riye (Hankâh) Medresesi, Vefâ (Şeyh Ebu’l-Vefâ) Medresesi.

 

Three Istanbul Madrasahs in the context of Khanqāh-Vefā Relation: Ka‘riye, Hākāniye-i Vefā and Vefā

Abstract

In various studies about history of Ottoman madrasahs, three Istanbul madrasahs, namely, Hākāniye-i Vefâ (Khanqāh al-Vefā), Ka‘riye (Khanqāh) and Vefā (Sheik Abu’l-Vefā), are confused due to similarity of names. The primary reason behind the contradiction is the common use of words “Khanqāh” and “Vefā” in nomination of these madrasahs. The confusions become apparent particularly in biographies of madrasah professors. Hereby study essentially consists of chapters on madrasahs and their professors; the chronological examination on biographies has revealed differences about the use of word “khanqāh” for each of these madrasahs.

Keywords: Ottoman madrasahs, Istanbul madrasahs, Hākāniye-i Vefā (Khanqāh al-Vefā, Hākāniye Dār al-Hadīth), Ka‘riye (Khanqāh) Madrasah, Vefā (Sheikh Abu’l-Vefā) Madrasah.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı medreseleri, İstanbul Medreseleri, Hakaniye-i Vefâ

Kaynakça

• Ahunbay, Zeynep, “Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları: Medreseler, Darulkurralar, Mektepler”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri (ed. Sadi Bayram), I-II, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları 1988, s. 239-309.
• Arpaguş, Hatice Kelpetin, “Kara Dâvud İzmitî”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXIV, 359-360.
• Atâî, Nev’îzâde, eş-Şekâiku’n-Nu‘mâniye ve Zeyilleri: Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şekâik (nşr. Abdülkadir Özcan), II, İstanbul: Çağrı Yayınları 1989.
• Aydın, Bilgin, “Meşihat Arşivi’nde Şeyhülislamlık Merkez Kalemlerine Ait Bazı Defterler”, Arşiv Araştırmaları Dergisi, 2 (2000), s. 113-122.
• Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmi‘, I-II, İstanbul 1281.
• Ayvansarayî Hüseyin Efendi ve dğr., Hadîkatü’l-cevâmi‘: İstanbul Camileri ve Diğer Dinî-Sivil Mimari Yapılar (haz. Ahmed Nezih Galitekin), İstanbul: İşaret Yayınları 2001.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri (855-886/1451-1481), III, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü 1973.
• Baltacı, Cahit, “Hürrem Sultan”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XVIII, 498-500.
• __, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, I-II, 2. Baskı, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV) Yayınları 2005.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Evkâf-ı Harameyn Muhasebesi Defterleri (Ev.Hmh.d.), nr. 1045 (9 Ş. 1110/10 Şubat 1699).
• __, Kamil Kepeci Defterleri (K.K.d.), nr. 6589/1 (Nüfus defteri, tarih: 1206 [1791-92]), 7518 (Vazife defteri, Dîvân-ı Hümâyun Ruûs Kalemi, tarih: 1157/1744-45).
• __, Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d.), nr. 111 (20 Ramazan 1055/9 Kasım 1645), 994 (10 M. 1086/6 Nisan 1675), 3911 (25 L. 1057/23 Kasım 1647), 15871 (17 M. 1055/15 Mart 1645).
• Canatar, Mehmet, “Cenâbî Mustafa Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), VII, 352-353.
• Çetin, Atilla, “İstanbul’daki Tekke, Zâviye ve Hankâhlar Hakkında 1199 (1784) Tarihli Bir Vesika”, Vakıflar Dergisi, 13 (1981), s. 583-590.
• Çiftçi, Mehdin, Süleymaniye Dârülhadisi, İstanbul: Kitabevi Yayınları 2012.
• Değirmençay, Veyis- Özkan, Ahmet, “Tuhfe-i Nâilî’de Konyalı Şairler”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 54 (2015), s. 49-86.
• Doğanay, Aziz, “Şeyh Vefa Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXIX, 72-74.
• Erdoğan, Abdülkadir, Şeyh Vefa: Hayatı ve Eserleri [Fatih Mehmed devrinde İstanbul’da Bir Türk Mütefekkiri], İstanbul: Ahmed İhsan Basımevi 1941.
• Eyice, Semavi, “Kariye Camii”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXIV, 495-498.
• __, “Cami [Mimari Tarihi]”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), VII, 56-90.
• Günay, Fatih, “Râşid Mehmed Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXIV, 463-465.
• İlmiye Salnâmesi: Birinci defa, Matbaa-i Âmire, Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye 1334 (diğer baskı: İlmiye Salnâmesi: Osmanlı İlmiye Teşkilatı ve Şeyhülislamlar [nşr. Seyit Ali Kahraman v.dğr.], İstanbul 1998).
• İnalcık, Halil, “İstanbul (Tarih/Türk Devri)”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXIII, 220-239.
• İpşirli, Mehmet, “Atik Ali Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), IV, 64-65.
• __, “Ebülmeyâmin Mustafa Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), X, 362-363.
• İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri: 953 (1546) tarihli (nşr. Ömer Lütfi Barkan-Ekrem Hakkı Ayverdi), İstanbul 1970.
• Kaçalin, Mustafa S., “Vankulu”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XLII, 513.
• Kalpaklı, Mehmet, “Fevrî”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XII, 505-506.
• Karavelioğlu, Murat Ali, “Şem‘î, Prizrenli”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXVIII, 505-506.
• Kartal, Şehri, Haseki Hürrem Sultan Yapıları (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Ünivesitesi Fen Bilimleri Enstitüsü), İstanbul 2012.
• Kaya, Nevzat, “Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXIV, 381-383.
• Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şu‘arâ (haz. Aysun Sungurhan-Eyduran), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı 2009.
• Kurşun, Zekeriya ve dğr., Medâris-i İstanbul: Yaşayan İstanbul Medreseleri, I, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Basın Yayın Müdürlüğü 2008.
• Küçük, Raşit, “Ebû Saîd el-Hudrî”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), X, 223-224.
• Kütükoğlu, Bekir, “Çeşmîzâde Mustafa Reşid”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), VIII, 289-290.
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Medresesi”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), VIII, 507-508.
• __, “Dârülhilafeti’l-Aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arefesinde İstanbul Medreseleri”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 7 (1978/1-2), s. 1-212.
• __, XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2000.
• Mecmûatu’r-Resâil, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Bölümü, nr. 3384.
• Meriç, Rıfkı Melül (haz.), Mimar Sinan: Hayatı, Eseri I: Mimar Sinan’ın Hayatına Eserlerine Dair Metinler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1965.
• Öngören, Reşat, “Muslihuddin Mustafa”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXI, 269-271.
• Öz, Tahsin, İstanbul Camileri, I-II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1987.
• Öztuna, Yılmaz, Devletler ve Hanedanlar: Türkiye: 1074-1990, II, Ankara: Kültür Bakanlığı 1989.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı 1983.
• Sahhaflar Şeyhi-zade Seyyid Mehmed Es‘ad Efendi, Vak‘a-nüvis Es‘ad Efendi Tarihi (Bahir Efendi'nin Zeyl ve İlaveleriyle 1237-1241/1821-1826) (haz. Ziya Yılmazer), İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı 2000.
• Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî (1003-1008/1595-1600) (haz. Mehmet İpşirli), I- II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1999.
• Şânî-zâde Mehmed ‘Atâullâh Efendi, Şânî-zâde Târîhi (haz. Ziya Yılmazer), I-II, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın 2008.
• Şeyhî Mehmed Efendi, eş-Şekâiku’n-Nu‘mâniyye ve Zeyilleri: Vekâyiü'l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), III-IV, İstanbul: Çağrı Yayınları 1989.
• Tanman, M. Baha, “Hankâh (Mimari), TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XVI, 43-46.
• __, “Şeyh Vefa Külliyesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, I-VIII, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2013, VII, 173-176.
• Târîh-i Silsile-i Ulemâ (TSU), Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Bölümü, nr. 2142.
• Tarîk Defterleri, Millet Kütüphanesi, Ali Emiri-İlmiyye, nr. 57 (tarih: 1230-1297), 58 (tarih: 1248-1262), 59 (tarih: 1243-1250), 60, 62 (tarih: 1262-1273), 65 (tarih: 1275-1280), 66 (tarih: 1236-), 67 (tarih: 1248-1262), 68 (tarih: 1294-1306), 71 (tarih: 1215-), 72 (tarih: 1199-1207).
• Süleymaniye Kütüphanesi, nr. 3844, 3845.
• Tek, Abdurrezzak, “Osmanlı Tasavvuf Tarihi Kaynağı Olarak Bursa Vefeyâtnâmelerinden Ricâl-i Zeyniyye”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18 (2004/2), s. 215-230.
• Uludağ, Süleyman, “Hankâh”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XVI, 42-43.
• Uşşakîzâde İbrahim Efendi, Zeyl-i Şekâik (haz. Hans Joachim Kissling), Wiesbaden 1965.
• Yardım, Ali, “Dârülhadis (Anadolu Selçukluları ve Osmanlılarda)”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), VIII, 529-532.
• Yüksel, İ. Aydın, Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid, Yavuz Selim Devri (886-926), V, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti 1983.
• __,Osmanlı Mimarisinde Kanûnî Sultan Süleyman Devri (926-974/1520-1566): İstanbul, VI, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti 2004.