‘Alā’ī b. Muḥibbī al-Shīrāzī and His Risālah on the Mushkil al-Qur’ān

Yıl 2019, Cilt: 28 Sayı: 2, 437 - 469, 27.12.2019

Mehmet Akif Alpaydın

Öz

‘Alâ’î b. Muhibbî eş-Şîrâzî was
an Ottoman scholar lived in XVI. century. As understood he was from Shiraz but
we are unable to get any information about when and why he migrated to Ottoman
territory from Iran. Âlâ’i, who was highly competent in Persian, Arabic and
Turkish languages, produced many works in various fields. Risâletü’l-es’ile
ve’l-ecvibe fî ‘ilmi’t-tefsîr ve’l-hadîs was one of his studies in the
Müşkilü’l-Kur’ân and Müşkilü’l-Hadis, was dedicated to Silâhdar Ca‘fer Paşa (d.
995/1587). This study was composed of two sections. In the first section, he
brought explanations to some difficult points in the verses of the Qoran. He
did this by answering one hundred twenty questions. We can see that he had
benefited from the works of some famous interpreters like Vâhidî, Zemahşerî,
Râzî and Beyzâvî while compiling this book. As a follower of Hanefi fiqh,
Maturidi faith and Mevlevi sect, Alâ’î stated his specific ideas about the
aspects of the verses concerning the fields of fiqh, kalam, rhetoric and
mysticism. Alâ’î especially cared for giving details regarding the aspects of
the verses related to kalam. In this context, he sometimes mentioned the
debates between Ehl-i Sunnah and Mu‘tezile and found Mu‘tezile faulty.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Ottoman, ‘Alā’ī, Mushkil al-Qur’ān, Risālah al-as’ila wa’l-acviba

Alâî b. Muhibbî eş-Şîrâzî ve Müşkilü’l-Kur’ân’a Dair Risâlesi

Öz

Alâî b. Muhibbî eş-Şîrâzî
XVI. yüzyılda yaşamış bir Osmanlı âlimidir. Aslen Şîrâzlı olduğu anlaşılan
müellifin Acem diyarından Osmanlı coğrafyasına hangi tarihlerde ve niçin
geldiğine dair herhangi bir bilgimiz bulunmamaktadır. Farsça, Arapça ve
Türkçe’ye şiir inşâd edebilecek düzeyde vâkıf olan Âlâî, farklı sahalara dair
birçok eser telif etmiştir. Risâletü’l-es’ile ve’l-ecvibe fî ilmi’t-tefsîr
ve’l-hadîs, müellifin Silâhdâr Cafer Paşa’ya (ö. 995/1587) ithafen, Müşkilü’l-Kur’ân
ve Müşkilü’l-hadîs ilimlerine dair Türkçe olarak telif ettiği eseridir. İki
bölümden oluşan eserin ilk kısmında, âyetlerde müşkil gibi görünen bazı
noktaların tavzîhine yer verilmiştir. Müellif, yüz yirmi soru ve bu sorulara
verdiği cevaplarla âyetlerle alakalı değerlendirmelerini yapmıştır. Alâî’nin,
eserini telif ederken Vâhidî, Zemahşerî, Râzî ve Beyzâvî gibi meşhur
müfessirlerden istifade ettiği görülmektedir. Fıkıhta Hanefî, itikatta Mâtürîdî
olan ve Mevlevî tarîkatine müntesip olan Alâî, âyetlerin fıkıh, kelâm, belâgat
ve tasavvuf gibi ilimlere taalluk eden yönlerine dair kendi perspektifi paralelinde
görüşlerini belirtmiştir. Alâî, âyetlerin özellikle kelâm ilmiyle irtibatlı
yönlerine dair ayrıntılara yer vermeye özen göstermiştir. Bu bağlamda yeri
geldiğince Ehl-i Sünnet ve Mu‘tezile arasındaki tartışmaları zikretmiş ve
Mu‘tezile’nin görüşlerini hatalı bulduğunu ifade etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Risâletü’l-es’ile ve’l-ecvibe, Müşkilü’l-Kur’ân, Osmanlı, Alâî

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût. Beyrût: Müessestü’r-Risâle, 1999.
• Alpaydın, Mehmet Akif. Osmanlılarda Türkçe Tefsir Geleneği. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Bağdâdî, Ahmed Ahdî b. Şemsî. Gülşen-i Şu‘ârâ. Galata Mevlevihanesi, 223: 191a-33b. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâ’u’l-mü’ellifîn ve âsâru’l-musannifîn. İstanbul: MEB, 1951.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyl ‘alâ Keşfi’z-zünûn. İstanbul: MEB, 1972.
• Benli, Mehmet Sami. “Miftâhu’l-Ulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30: 20-21. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-sahîh. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Cebeci, Lütfullah. “Mefâtîhu’l-Gayb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 348-350. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11: 260-261. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Çetin, Abdurrahman. “Vâhidî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42: 438-439. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Dokuzlu, Emrah. Alâî b. Muhibbî eş-Şirazî’nin “Düstûru’l-Vüzera” İsimli Siyasetnâmesinin Metin ve Tahlili. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. Kâhire: Dârü‘l-Hadîs, 1988.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’l-müfessirîn. Veliyyüddin Efendi, 427: 1b-105a. Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. Ankara: İnkılap Kitabevi, 1953.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlânâ Müzesi Yazmalar Kataloğu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1967.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlânâ Celâleddin, Hayat, Felsefesi, Eserleri, Eserlerinden Seçmeler. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1985.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mesnevi Şerhi. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2000.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. Mısır: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-‘Arabî, ts.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Kâhire: Dârü‘l-Hadîs, ts.
• Karatay, Fehmi Edhem. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, 1966.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-Zünûn ‘an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. İstanbul: MEB, 1971.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-müellifîn. Beyrut: Mektebetü’l-müsenna - Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Kurtûbî, Ebû Abdullah Muhammed. el-Câmi‘u li-ahkâmi’l-Kur’ân. Ayasofya, 227: 1b-549a. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi.
• Kurtuluş, Rıza. “Maârif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27: 271-272. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmânî. İstanbul: Matba‘a-i ‘Âmire, 1308.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc. el-Câmiü’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Kâhire: Dârü‘l-Hadîs, 1997.
• Özek, Ali. “Keşşâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25: 329-330. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Tuman, Nail. Tuhfe-i Nâilî. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2001.
• Zirikli, Hayrettin. el-A‘lâm kâmûsu terâcim. Beyrut: Dâru’l-‘ilm li’l-Melâyîn, 2002.