Nasların Anlaşılmasında Lafzî ve Gâî Yorum İkileminde İmam Şâtıbî

Yıl 2019, Cilt: 28 Sayı: 2, 311 - 335, 27.12.2019

Abdurrahim Kozalı

Öz

Modern dönemde genelde
İslam düşüncesi, özelde ise İslam hukuk düşüncesinin donuklaşma sürecine
girdiği şeklinde yaygın bir kanaat bulunmaktadır. Bu vakıa büyük ölçüde İslam
dininin temel naslarının teleolojik olmaktan ziyade literal bir yoruma tabi
tutulmasıyla ilişkilendirilmiştir. Bu bağlamda geleneğe hâkim olan lafzî yorum
yaklaşımının, gâî yoruma yaptığı vurguyla en fazla ön plana çıkarılan
alternatifinin İmam Şâtıbî olduğu bir gerçektir. Bu makalede, Şâtıbî’nin temel
eseri olan el-Muvâfakât’tan hareketle
fakihimizin söz konusu iki yorum türü çerçevesindeki duruşu ortaya konmaya
çalışılmıştır. Neticede müellifimizin lafzî yorum ile gâî yorum arasında orta
yolcu bir tutumu benimsediği ve önerdiği, adı geçen eserinin çeşitli
bölümlerindeki görüşlerinden hareketle ortaya konmaya gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh Usulü, Şâtıbî, Lafzî Yorum, Gâî Yorum

Imam Shāṭibī in the Dilemma of Literal and Teleological Interpretation in Understanding Divine Texts

Öz

In the modern era,
there is a widespread belief that Islamic thought in general and Islamic legal
thought in particular enter into a dull process. This phenomenon has largely
been linked to the literal interpretation of the basic features of Islam rather
than teleological. In this context, it is a fact that Imam Shāṭibī is the most prominent alternative of the
lexical interpretation approach that prevails in the tradition with his emphasis
on the teleological interpretation. In this article, the vision of Imam Shāṭibī is tried to be examined in the framework of
these two types of interpretation, by studying al-Muwāfaqāt, which is the basic
work of Shāṭibī. As a result, based on the opinions of the
author in various parts of his work, it has been tried to put forward that he
adopts and proposes a common ground between the literary comment and the teleological
comment.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Uṣūl al-fiqh, Shāṭibī, Literal Interpretation, Teleological Interpretation

Kaynakça

• Boynukalın, Ertuğrul, “Makâsıdü’ş-Şeria”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 27, Ankara 2003.Boynukalın, Ertuğrul, İslâm Hukukunda Gaye Problemi (doktora tezi, 1998), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.Buhârî, Abdülaziz, Keşfu’l-Esrâr, İstanbul 1308.Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, (çev.: Burhan Köroğlu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli) İstanbul 2001.Câbirî, Muhammed Âbid, Çağdaş Arap İslam Düşüncesinde Yeniden Yapılanma, (çev. Ali İhsan Pala-Mehmet Şirin Çıkar), İstanbul 2011.Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn, el-Varakât (İbnu’l-Firkâh, Tâcuddîn Abdurrahmân, Şerhu’l-Varakât içinde), Kuveyt 1997.Çağıl, Orhan Münir, “Hukukun Mahiyeti ve Fonksiyonu. Hukuk: Nizam, Emniyet, Beşeri Hayat ve Adalet”, Makasıd ve İctihad (ed. Ahmet Yaman), İstanbul 2010.Çağıl, Orhan Münir, Hukuka ve Hukuk İlmine Giriş, İstanbul 1966.Çobanoğlu, Rahmi, Hukukta Gaye Problemi, İstanbul 1964.Devâlîbî, Muhammed Maruf, el-Medhal ilâ İlmi Usûli’l-fıkh, Dımeşk 1965.Döndüren, Hamdi, Delilleriyle İslam İlmihali, İstanbul 2004.Duman, Soner, “Modern Hukukta “Kıyas–Yorum İlişkisi’nin İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi”, Hikmet Yurdu, 2010, cilt: III, sayı: 5.Duran, Sait, “Anlamsal Tümevarım (İstikrâ-i Mânevî)”, Uluslararası Tarih ve Sosyal araştırmalar Dergisi, yıl: 2016, sy.: 16, s. 177-196.Ebû Ubeyde Âlü Selmân, “Şâtıbî'nin el-Muvâfakât’taki Kaynakları Üzerine” (çev. Burhan Baltacı), Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 6, sy. 1, Adana 2006, s. 181-189.Ebû Zehre, Muhammed, Usûlü’l-fıkh, Kahire bt. Yok.Ebu Zeyd, Nasır Hamid, “Universal Principles of Sharia (A New Reading)”, el-Arabi, Mayıs 1994.Ebû Zeyd, Nasr Hâmid, “İmam Şâfiî ve Ortayol İdeolojisinin Tesisi” (Sünnî Paradigmanın Oluşumunda Şâfiî’nin Rolü içinde, (çev.: Salih Özer), s. 89-148.Erdoğan, Mehmet, “Şâtıbî’nin El-Muvâfakât’ın¸ Yeniden Okuma ve Anlama el-Muvâfakât (Fî Usûli’ş-Şerî’a)”, Dinî ve Felsefî Metinler: Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama, İstanbul 2002.Fazlurrahman, “İslam’da Hukuk ve Ahlâk”, Allah’ın Elçisi ve Mesajı içinde, (çev. Adil Çiftçi), Ankara 1997.Fazlurrahman, İslâm, İslâm ve Çağdaşlık (çev.: Alparslan Açıkgenç, Mehmet Hayri Kırbaşoğlu), Ankara 2014.Haçkalı, Abdurrahman, “el-Muvâfakât’ın Fıkıh Usûlü Geleneğinde Takip Edilmemiş Olması Üzerine”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 15, 2010, s. 371-384. Haçkalı, Abdurrahman, “İlgili Literatür Çerçevesinde Makâsıd İctihadının Tarihî Seyri”, Makâsıd ve İctihad (ed. Ahmet Yaman), İstanbul 2010, s. 259-303Haçkalı, Abdurrahman, İslam Hukuk Tarihinde Gayeci İçtihat Metodunun Gelişimi, İstanbul 2004.Haçkalı, Abdurrahman, Şâtıbî’de Makâsıd ve Fıkıh Usûlü, İstanbul 2010.Hallâf, Abdulvehhâb, İlmu Usûli’l-fıkh, İstanbul 1984.İbn Âşûr, Muhammed Tâhir, Makâsıdu’ş-şeriati’l-islâmiyye, Amman 2001.Kant, Immanuel, Kritik der reinen Vernunft, 1787.Kavak, Özgür, Modern İslâm Hukuk Düşüncesi –Reşid Rızâ Örneği-, İstanbul 2011.Kellâm, Yusuf, “İmâm Gazzâlî ile İbn Meymûn Arasında Makâsıdü’ş-şeria Meselesi”, 900. Vefat Yılında İmam Gazzâlî (Tartışmalı İlmî Toplantı 7-9 Ekim 2011), İstanbul 2012, s. 849-868.Kırbaşoğlu, Hayri, “er-Risâle’nin Şekil ve Muhteva Açısından Eleştirisi” (Sünnî Paradigmanın Oluşumunda Şâfiî’nin Rolü içinde), s. 217-268.Kırbaşoğlu, Hayri, Sünnî Paradigmanın Oluşumunda Şâfiî’nin Rolü, Ankara 2000.Koçak, Muhsin, Dalgın, Nihat, Şahin, Osman, Fıkıh Usûlü, İstanbul 2013.Kotan, Şevket, Kur 'ân ve Tarihselcilik, İstanbul 2011.Kozalı, Abdurrahim, Hukuk Felsefesi Açısından Doğal Hukuk ve İstihsan, Bursa 2011.Kutluer, İlhan, “İlim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. 22, İstanbul 2000.Levy-Bruhl, Henri, Hukuk Sosyolojisi (çev.: Hüsnü Dilli), İstanbul 1991.Mayer-Maly, Theo, Einführung in die Rechtswissenschaften, Berlin 1993.Mehmed Seyyid (Bey), Medhal, İstanbul 1333.Mesud, Muhammed Halid, İslâm Hukuk Teorisi (çev. Muharrem Kılıç), İstanbul 1997.Nesefî, Ebu’l-Berekât, el-Menâr, İstanbul 1329.Norbert Horn, Einführung in die Rechtswissenschaft und Rechtsphilosophie, Heidelberg 2011.Özen, Şükrü, Ebû Mansûr el-Mâturîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası, İstanbul 2001 (yayımlanmamış doçentlik tezi).Pekcan, Ali, “Makasıd Literatürüne Dair”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.11, 2008, s.417-438.Pekcan, Ali, “Makâsıd Teorisinin Temel Parametreleri”, İslâm Hukuku Araştırmaları, sy. 3, 2004, s. 113-142. Radbruch, Gustav, Fünf Minuten Rechtsphilosophie, 8. Aufl., hrsg. von Erik Wolf und Hans Peter Schneider, Stuttgart 1973.Renan, Ernst, “İslâmlık ve Bilim” (çev. Ziya İshan, Nutuklar ve Konferanslar içinde) , Ankara 1946.Reysûnî, Ahmed, “Makâsıd ve İctihâd: Şâtıbî Merkezli Bir Bakış” (çev. Ahmet Yaman), Diyanet İlmî Dergi, 2003, c. 39, sy. 3, s. 67-70.Reysûnî, Ahmed, Çavuşoğlu, Ali Hakan, “Şâtıbî İbrâhîm b. Mûsâ”, DİA, c. 38, İstanbul 2010.Sarahsî, el-Mebsût, Beyrut, yt. Yok. Schur Jan C., Rechtsdogmatik als Wissenschaft, Berlin 2006.Serozan, Rona, Hukukta Yöntem, İstanbul 2015.Şâfiî, Muhammed b. İdris (ö. 204/819), er‐Risâle (thk. Ahmed Muhammed Şâkir), Kahire 1969.Şâfiî, Muhammed b. İdris, İbtâlü’l-istihsân (el‐Ümm içinde), Beyrut 1983, c. 7.Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhim b. Mûsâ, el-Muvâfakât (nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân), I-VI , Huber 1417/ 1997.Şâtıbî, el-Muvâfakât: İslâmî İlimler Metodolojisi (çev. Mehmet Erdoğan), İstanbul 1990.Teftazânî, Sa’duddin Mes’ûd b. Ömer, Şerhu’l-akâid, İstanbul 1304.Türcan, Talip, İslâm Hukuk Biliminde Norm-Amaç İlişkisi, Ankara 2009.Yaman, Ahmet, “İslâm Hukuk İlmi Açısından Makâsıd İctihadının ya da Teleolojik Yorum Yönteminin İlkeleri Üzerine”, Marife, yıl: 2, sy.: 1, 2002, s. 25-51.Yaran, Rahmi, “Cüveynî Öncesi Makâsıd/Maslahat Söylemi”, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 28, s. 93-123Yaran, Rahmi, “Cüveynî’den İbn Abdisselâm’a Makâsıd/Maslahat Söylemi”, EKEV Akademi Dergisi, sy. 28, s. 191-214Yaran, Rahmi, “Karâfî’den Şâtıbî’ye Makâsıd/Maslahat Söylemi”, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 45, s. 5-30Yılmaz, Ömer, “Cüveynî’nin Makasıd Düşüncesi”, M.Ü. İlâhiyât Fakültesi Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları, İstanbul 2009, s. 129-136.