Türk-İslâm Şehri Gürgenç ve Moğol İstilasındaki Akıbeti

Yıl 2020, Cilt: 29 Sayı: 1, 331 - 359, 25.06.2020

Abdylla Orazsahedov

Öz

Harezm'in önemli şehirlerinden Harezm'in kalbi olarak bilinen Gürgenç şehri, dünya ve İslâm tarihi açısından önemli kültür merkezlerinden biridir. Gürgenç özellikle 10. yüzyılda ticarî, ilmî yönden gelişme göstererek, sadece bölgenin değil, bütün İslâm âleminin en güzide merkezi hâline gelmiştir. Her yönüyle Türk ve İslâm şehri olan Gürgenç, Harezmşahlar Devleti'ne başkentlik yaptığı zamanda en parlak dönemini yaşamıştır. Moğol saldırıları ve işgalinden önce Gürgenç Orta Asya’da ilim, medeniyet ve kültür başkenti idi. Bu dönemde şehir harika mimarî yapıları, sanat abideleri ile göz kamaştırıyordu. Çalışmanın amacı; Gürgenç şehrinin önemini tarihi kaynaklar ışığında ele alarak Moğol istilasındaki durumunu incelemektir. Bu bağlamda Türk ve İslâm dünyasında hakkında çok az şey bilinen bu şehrin ismi, kısa siyasî tarihi anahatlarıyla Moğol istilası ve Moğolların şehirde yaptıkları derin tahribatlar hakkında bilgi verilecektir. Çalışma, Gürgenç'in özellikle 13. yüzyılda bölgedeki ve İslâm tarihindeki yerini, şehrin ilim ehli ve savaşçı halkının tarihini de aydınlatmayı hedeflemektedir. 

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Gürgenç, Harezmşah, Moğollar, Şehir

Kaynakça

• Abdülkerim, Özaydın, "Hârizm", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16: 217-220, İstanbul, TDV Yayınları, 1997.
• Ahmed b. Mahmûd, Selçuk-nâme, Haz. Erdoğan Merçil, İstanbul, Kervan Kitapçılık, 1977.
• Atanyyazov, Soltanşa, Türkmenistanın Geografik Atlarının Düşündirişli Sözlügü, Aşkabat, Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyası, Ilım, 1980.
• Atanyyazov,, "O Proishojdenii Nazvaniya Kunya-Urgença", Pamyatniki Turkmenistana, 2, Aşkabat, 1980, 28-29.
• Avfî, Muhammed b. Yahya, Lübâbü'l-Elbâb, Haz. Edward G. Browne-Muhammed Kazvini, Londra -Leiden, 1903-1906.
• Barthold, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990.
• Barthold, V. V., Orta Asya Türk Tarihi -Dersleri-, Ankara, Çağlar Yayınları, 2004.
• Barthold, V. V., "Hârizmşâh", İslâm Ansiklopedisi, 5/1: 263-264. İstanbul, MEB Yayınları, 1987.
• Belâzürî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Yahya b. Cabir, Fütûhu’l-Buldân, Thk. Abdullah Enîs et-Tabba'-Ömer Enîs et-Tabba', Beyrut, Müessesetü’l-Me’ârif, 1407/1987.
• Beyhakî, Ebu'l-Fazl Muhammed b. Hüseyin, Târîh-i Beyhakî, Thk. Ali Ekber Feyyaz, Meşhed, Danişgah-i Firdevsi, 1383 h.ş./2003.
• Biçurin, N.Ya, Sobraniye Svedeniy o Narodah Obitavşih v Sredney Azii v Drevneye Vremena, Moskova-Leningrad, İzdatelstvo Akademiya Nauk SSSR, 1950.
• Buniyatov, Z.M., Gosudarstvo Horezmşahov-Anuşteginidov (1097-1231), Moskova, İzdatelstvo Nauka, 1986.
• Celal, Vahit, İslâm Medeniyetinin Yitik Mirası Harezm Me'mûn Akademisi, Ankara, Araştırma Yayınları, 2018.
• Cûzcânî, Ebû Amr Minhâcüddîn b. Osman b. Sirâciddîn, Tabakât-ı Nâsırî, Tsh. Abdülhey Habibi, Kâbil, İkinci Baskı, Pevheni, 1342 h.ş./1963.
• Cüveynî, Ata Melik b. Muhammed, Târîh-i Cihângüşâ, Tsh. Muhammed b. Abdülvehhab Kazvini, Tahran, Hermes, 1387 h.ş./2008.
• D'ohsson, Abraham Constantin, Moğol Tarihi, Trc. Bahadır Apaydın, İstanbul, Nesnel Yayınları, 2008.
• Ebulgazi Bahadır Han, Türklerin Soykütüğü (Şecere-i Terâkime), haz. Muharrem Ergin, İstanbul, ts.
• Ebü'l-Fidâ, el-Melikü'l-Müeyyed İmadü'd-din İsmâil b. Ali el-Eyyübî, Takvîmü'l-Büldân, Nşr: J.T. Reinaud-M.G. de Slane, Paris, 1840.
• Gerdîzî, Ebû Saîd Abdulhay b. Zahhak b. Mahmûd, Zeynü'l-Ahbâr (Tarih-i Gerdizi), Thk: Abdulhay Habibi, Tahran, Dünyay-i Kitap, 1363 h.ş./1984.
• Gerdîzî, Ebû Saîd Abdulhay b. Zahhak b. Mahmûd, Zeynü'l-Ahbâr (Tarih-i Gerdizi), Thk. Abdulhay Habibi, Tahran, Dünyay-i Kitap, 1363 h.ş./1984.
• Gregory Abu'l-Farac (Bar Hebraeus), Abu'l-Farac Tarihi, Trc. Ömer Riza Doğrul, Ankara, Üçüncü Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
• Gürbüz, Osman, "Abbâsî Halifesi Nâsır Lidinillah'ın Harizmşahlar ile İktidar Mücadelesi, İSTEM, 9/18, Konya, 2011, 181-196.
• Güzel, Fatih, "Moğol İstilasında Halife Nâsır Lidinillah'ın Rolü", İnsan ve Toplum İlimleri Araştırmaları Dergisi, 4/1, (İstanbul, 2015), 142-158.
• Halife b. Hayyat, Ebû Ömer el-Leysî, Târîh, Thk. Ekrem Ziya el-Umerî, Riyad, İkinci Baskı, Dâru’t-Tayyiba, 1405/1985.
• Hamdullah el-Müstevfî, Ebî Bekr Ahmed b. Nasr el-Müstevfi el-Kazvînî, Tarîh-i Güzîde, Thk., Nşr. Abdulhüseyin Nevâyî, Tahran, Emîr-i Kebir, 1339 h.ş, /1960.
• Himyerî, Muhammed b. Abdülmün'im, Ravzü'l-Mi'târ fî Haberi'l-Aktâr, Thk. İhsan Abbas, Beyrut, İkinci Baskı, Mektebetü Lübnan, 1984.
• Hudûdü'l-Âlem mine'l-Meşrik İle'l-Magrib, Trc. Abdullah Duman-Murat Ağarı, İstanbul, Kitabevi, 2008.
• Hüseynî, Ebu'l-Hasan Ali b. Nâsır b. Ali, Ahbârü'd-Devleti's-Selcûkiyye, Trc. Necati Lügal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1943.
• İbn A'sem, Ebû Muhammed Ahmed b. A'sem el-Kûfî, Kitâbü'l-Fütûh, Thk. Ali Şîrî, Beyrut, Dâru'l-Advâ, 1411/1991.
• İbn Fadlân, Ahmed b. Fadlân b. Abbas, Risâletü İbn Fadlân, Thk. Sami ed-Dahan, Dimaşk, İlmiyyu'l-Arabi, ts.
• İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâliku'l-Ebsâr fî Memâliku'l-Emsâr, Thk. Kâmil Selmân el-Cübûrî-Mehdi Necm, Beyrut, Dâru'l-Kitâbi'l-İlmiyye, 2010.
• İbn Havkal, Ebü'l-Kâsım Muhammed b. Ali en-Nasibî el-Bağdâdî, Sûretü'l-Arz, Beyrut, Dâru Mektebeti'l-Hayat, 1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezerî, el-Kâmil fi't-Târîh, Thk. Abdullah el-Kâdı, Beyrut, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1407/1987.
• İdrîsî, Şerif Ebî Abdullah Muhammed b. Muhammed Abdullah b. İdris, Nüzhetü'l-Müştâk fî'Htirâkı'l-Âfâk, Kahire, es-Sekâfetü'd-Diniyye, 1422/2002.
• İstahrî, Ebî İshak İbrâhim b. Muhammed el-Farisî, el-Mesâlik ve'l-Memâlik, Leiden, Bril, 1927.
• Kafesoğlu, İbrâhim, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), Ankara, Dördüncü Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000.
• Kalkaşendî, Ebu'l-Abbas Şihâbüddîn Ahmed b. Ali, Subhu'l-A'şâ fî Sanâti'l-İnşâ, Nşr: Muhammed Abdürresul İbrâhim, Kahire, Dâru'l-Kütübi'l-Mısrıyye, 1331-1340/1913-1922.
• Kazvînî, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmûd, Âsârü'l-Bilâd ve Ahbârü'l-İbâd, Beyrut, Dâru Sâdır, ts.
• Kitapçı, Zekeriya, Azerbaycan-Harzem ve Türk Oğuz Boyları Arasında İslâmiyet, Konya, Yedi Kubbe Yayınları, 2005.
• Köprülü, M. Fuat, "Hârizmşahlar", İslâm Ansiklopedisi, 5/1: 265-296, İstanbul, MEB Yayınları, 1987.
• Köprülü, M. Fuat, "Cengiz Han", İslâm Ansiklopedisi, 3: 91-100, İstanbul, MEB Yayınları, 1977.
• Kurat, Akdes Nimet, "Kuteybe b. Müslim'in Hvarizm ve Semerkand'ı Zabtı", AÜ Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 6/5, Ankara, 1948, 385-430.
• Makdîsî, Şemseddîn Ebî Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr, Rihletü'l-Makdîsî: Ahsenü't-Tekâsîm fî Ma'rifeti'l-Ekâlîm (985-990), Beyrut, Dâru's-Süveydi, 2003.
• Merçil, Erdoğan, "Taştdâr", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 40: 161-162, İstanbul, TDV Yayınları, 2011.
• Mîrhând, Muhammed b. Burhaniddîn Hâvendşâh, Ravzatü's-Safâ fî Sîreti'-Enbiyâ ve'l-Mülûk ve'l-Hulefâ (Devletü't-Tâhiriyye, Saffariyye, Samaniyye, Âli Büveyh ve Âli İsmâiliyye), Arapçaya Trc. Ahmed Abdülkadir Şazili, Kahire, Dâru'l-Mısrıyyetü'l-Küttâb, 1408/1988.
• Moğolların Gizli Tarihi, Trc. Ahmet, Temir, Ankara, İkinci Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
• Müneccimbaşı, Ahmed Dede, Sahâifü'l-ahbâr, İstanbul, ts.
• Nazım, Muhammed, "Me'mûnîler", İslâm Ansiklopedisi, 8: 701, İstanbul, MEB Yayınları, 1979.
• Nerşahî, Ebî Bekr Muhammed b. Ca'fer, Târîh-i Buhara, Thk. Emin Abdülmecid Bedevî-Nasrullah Mubeşşer el-Tarazî, Kahire, Üçüncü Baskı, Dâru'l-Meârif, 1993.
• Nesevî, Muhammed b. Ahmed, Sîretü's-Sultan Celâleddîn Mengüberti (Tarîh-i Celâlî), Trc. Muhammed Ali Nasıh, Tahran, İlmî, 1324 h.ş./1945.
• Nizamî-i Arûzî, Ahmed b. Ömer b. Ali Semerkandî, Çehar Makale, Tsh. Muhammed Kazvînî, Tahran, Kurûş, ts.
• Pilyavskiy, V. İ., Kunya-Urgenç, Leningrad, Stroyizdat, 1974.
• Reşîdüddîn Fazlullah, Hemedânî, Câmiü't-Tevârîh, Tsh. Muhammed Revşen-Mustafa Musevi, Tahran, Neşrü'l-Berz, 1373 h.ş./1954.
• Şeşen, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, İstanbul, Üçüncü Baskı, Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2017.
• Taberî, Ebî Cafer Muhammed b. Cerîr, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk (Tarîhu't-Taberî), Nşr. Ebû Süheyb el-Keremi, Ürdün-Riyad, Beytü'l-Efkâri'd-Devliyye, ts.
• Taneri, Aydın, "Gürgenç", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 14: 321-323. İstanbul, TDV Yayınları, 1996.
• Temir, Ahmet, Moğolların Gizli Tarihine Göre Cengiz Han, Ankara, Başbakanlık Basımevi, 1989.
• Togan, A. Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihine Giriş I, İstanbul, İsmâil Akgün Matbaası, 1946.
• Togan, A. Zeki Velidi, Oğuz Destanı: Reşideddîn Oğuznamesi Tercüme ve Tahlili, İstanbul, İkinci Baskı, Enderun Yayınları, 1982.
• Togan, A. Zeki Velidi, "Hârizm", İslam Ansiklopedisi, V/I: 241-242. İstanbul, MEB Yayınları, 1987.
• Tolstov, Sergey Pavloviç, Po Drevnım Deltam Oksa i Yaksarta, Moskova, Vostoçnoy Literaturı, 1962.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul, İkinci Baskı, Turan Neşiryat Yurdu, 1969.
• Utbî, Muhammed b. Abdülcebbâr, Tarîh-i Yemînî: el-Fethu'l-Vahbî alâ Tarîhi Ebî Nasr el-Utbî, Nşr. Şeyh Ahmed el-Menînî, Kahire, 1286/1869.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebi Ya'kûb b. Cafer b. Vehb b. Vazih, Kitâbü'l-Büldân, Beyrut, Dâru'l-Kütübü'l-İlmiyye, ts.
• Yakubovskiy, A. Yu., Razvalinı Urgença, Leningrad, Akademii İstorii Materialnoy Kulturı, 1930.
• Yakubovskiy, A. Yu., Oçerki iz İstorii Turkmenskogo Naroda i Turkmenistana v VIII-XIX vv. (MİTT), Aşkabat, Akademiya Nauk Turkmenskoy SSR, 1954.
• Yâkût El-Hamevî, Şihâbüddîn Ebî Abdillah Yâkût b. Abdillah, Mu'cemu'l-Buldân, Beyrut, Dâru Sâdır, 1397/1977.
• Yusupov, Hemra, Horezm ve Gürgenç: Taze Açışlar, Aşkabat, Ilım, 2010.
• Yüksel, Ahmet Turan, "Fütûhu'l-Buldân'a Göre Fetihlerden Sonraki Faaliyetler", Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9, (Konya, 2000), ss. 45-80.