NIZAM AL-MULK AND HIS ROLE IN THE FORMATION OF THE SELJUK IQTA SYSTEM

Year 2018, Issue: 8, 147 - 164, 09.10.2018

Erkan Göksu

Abstract

Nizam al-Mulk had an important role in the Seljuk history with his regulations in the state organization and the foundations he pioneered. Nizam al-Mulk, who wrote an important work titled Siyar al-mulûk or Siyāsatnāmeh (the Book of Government), was the vizier of Seljuks for a long time, in this regard he was not only the theoretician of the statecraft principles that he revealed in his work but also he was the performer of them. Nizam al-Mulk, who was highly competent on both the Old Persian state traditions and Islam culture and civilization, certainly learnt Turkish state tradition, culture and civilization during his long-term service to the Seljuk dynasty and state organization. One of the regulations he pioneered with his knowledge and experience was the Iqta system. He amended the inconveniences of ıqta system, which also had been applied before Seljuks, extended military ıqta, which had not been applied commonly before, and got the ıqta gain a military function in addition to its administrative and economic functions. In that way, the Seljukian Iqta system which was remarkable with its characteristics appeared and all of the Muslim Turkic States founded after the Great Seljuk State took that Seljukian Iqta system as an example.

Keywords

Seljuks, Nizam al-Mulk, Iqta’ system, Administrative Iqta, Military Iqta

NİZÂMÜLMÜLK VE SELÇUKLU IKTÂ’ININ ŞEKİLLENMESİNDEKİ ROLÜ

Abstract

Nizâmü’l-mülk, devlet teşkilatında yaptığı düzenlemeler ve öncülük ettiği müesseselerle Selçuklu tarihinde önemli bir role sahiptir. Siyerü’l-mülûk ya da Siyâsetnâme isimli önemli bir esere imza atan Nizâmü’l-mülk, uzun yıllar Selçukluların vezirliğini yapmış, bu bakımdan eserinde ortaya koyduğu devlet yönetim esaslarının sadece teorisyeni değil, aynı zamanda da icracısı olmuştur. Bir yandan eski İran devlet geleneğine, bir yandan da İslam kültür ve medeniyetine son derece vakıf olan Nizamülmülk’ün, Selçuklu hanedanı ve devleti teşkilatı içerisinde yer aldığı uzun hizmet hayatı boyunca Türk devlet geleneğini, kültür ve medeniyetini de öğrenmiş olduğu muhakkaktır. Bu bilgi ve tecrübesiyle öncülük ettiği düzenlemelerden biri ıktâ‘ sistemidir. Selçuklulardan önceki dönemlerde de uygulanan ıktâ‘ nizamının aksayan yönlerini tadil etmiş, önceki dönemlerde pek fazla uygulanmayan askerî ıktâ‘yı yaygınlaştırarak ıktâ‘nın idarî ve iktisadî fonksiyonları yanında askerî bir işlev kazanmasını sağlamıştır. Böylece kendine hâs özelliklerle dikkat çeken bir Selçuklu ıktâ‘ı ortaya çıkmış ve Büyük Selçuklulardan sonra kurulan bütün Müslüman Türk devletleri bu Selçuklu ıktâ‘’ını kendilerine model almışlardır.

Keywords

Selçuklular, Nizâmü’l-Mülk, Iktâ‘ Sistemi, İdarî Iktâ‘, Askerî Iktâ‘

References

• Alföndi, A., “Türklerde Çifte Krallık”, II. Türk Tarih Kongresi Zabıtları (20-25 Eylül 1937), İstanbul 1943., s. 507-519.
• Amitai, Reuven, “Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ‘ System in the Islamic Middle East (CA100-1400 AD)”, Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and André Wink), London 2001., s.152-171.
• Amitai, Reuven-Preiss, “The Mamluk Officer Class Durring the Reing of Sultan Baybars”, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s.267-300.
• Arslan, Mahmut, “Eski Türk Devlet Anlayışı ve Çifte Hükümdarlık Meselesi”, Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kolokyumu, Elazığ, 1990, s.223-242.
• Aşûr, Sa‘îd Abdu’l-Fettâh, el-‘Asru’l-Memâlikî fî Mısr ve’ş-Şam, Kahire, 1986.
• Athamina, Khalil, “Some Administrative, Military and Socio-Political Aspects of Early Muslim Egypt”, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s.101-114.
• Ayalon, David, “The System of Payment in Mamluk Military Society”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, I/1 (Aug., 1957), s.37-65.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Feodal Düzen ve Osmanlı Tımarı”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, İstanbul 1980., s.873-895.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş Devri’nin Toprak Meseleleri”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, İstanbul 1980., s.281-290.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Timar”, İA, XII/I, s.286-333.
• Bosworth, C. E., “Military Organisation under the Buyids of Persia and Iraq”, Oriens, 18, (1965-1966), s.143-167.
• Cahen, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (Çev. Yıldız Moran), İstanbul 1979.
• Cahen, Claude, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, (Terc. Yaşar Yücel-Bahâü’d-dîn Yediyıldız), Ankara 1992.
• Chamberlain, Michael, “The Crusader era and the Ayyubid Dynasty”, The Cambridge History of Egypt, I, İslamic Egypt 640-1517, (Edited by Carl F. Petry), Cambridge University Press, 1998.
• Cin, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, İstanbul 1985.
• Çetin, Altan, Memlûk Devletinde Askerî Teşkilât, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002.
• Demirci, Mustafa, “İktâ”, DİA, XXII, İstanbul 2000.
• Demirci, Mustafa, Abbasîlerde Toprak Sistemi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2001.
• Donuk, Abdulkadir, “Eski Türklerde Hükümdarın Vazifeleri ve Vasıfları”, TDA, Sayı.17 (Nisan 1982), s. 103-152.
• Donuk, Abdulkadir, “Türk Devletinde Hâkimiyet Anlayışı”, TED, Sayı.10-11 (1981), s.29-56.
• Eaton, Richard M., The New Cambridge History of India; I.8, A Social History of the Deccan, 1300-1761, Cambridge University Pres., 2005.
• el-Belâzurî (Ahmed b. Yahya b. Câbir el-Belâzurî), Fütûhu’l-Büldân, (Tahkik. Rıdvan Muhammed Rıdvan), Beyrut 1403., (Türkçe terc., Çev. Mustafa Fayda, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002.
• el-Bundârî (Feth b. Ali b. Muhammed el-Bundârî), Zübdetü’n-Nusre ve Nuhbetü’l-Usre, (Terc. Kıvameddin Burslan), Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Ankara 1999.
• el-Hüseynî (Sadrud-dîn Ebu’l-Hasan Ali İbn Nâsır Ali el-Hüseynî), Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (Türkçe terc., Necati Lügal), TTK Yay., Ankara 1999.
• el-Mâverdî (Ebu’l-Hasan Habib el-Mâverdî), el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, (Çev. Ali Şafak), İstanbul 1994.
• Enverî, Hasan, Istılâhât-ı Dîvânî Devre-i Gaznevî ve Selçûkî, Tahran 2535.
• Ferheng-i Ferheng-i Fârisî-i Âmid, I-II, (Haz. Hasan ‘Amîd) Tahran, 1379.
• Fragner, Bert, “Social and Internal Economic Affairs”, The Cambridge History of Iran, The Timurid and Safavid Period, VI., (Edited by Peter Jackson, Laurence Lockhart), Cambridge University Pres 1986., s.491-567.
• Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilâtı, TTK Yay., Ankara 2002.
• Göksu, Erkan, Selçuklu Mirası-Gulâm ve Iktâ, Kronik Yay, İstanbul 2017.
• Göksu, Erkan, “Iktâ‘ Sisteminin Tekâmülünde Selçukluların Rolü”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Pursuit of History International Periodical for History and Social Research), I/1, (Mart 2009), s.83-96.
• Göksu, Erkan, “Iktâ Sistemi ve Türkiye Selçukluları Dönemi Uygulaması”, Türk Yurdu, Yıl: 105, Sayı:317 (Temmuz 2016), s.66-73.
• Gözübenli, Beşir, “İktâ (Fıkıh)”, DİA, XXII, İstanbul 2000., s.49-50.
• Güler, Ali, “Türklerde Devlet ve Siyasî Otorite Kavramı”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı.24, (1987), s.16-22.
• Güngör, Harun, “Uygur Kağan Unvanlarında Kün ve Ay Tenri Kavramlarının Kullanılışı”, XI. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1994., s.511-519.
• Hodgson, Marshall G. S., The Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization, (The Expansion of Islam in the Middle Periods), II., University of Chicago Press, 1977.
• Humphreys, R. Stephen, From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193-1260, Albany, State University of New York Pres, 1977.
• İbn Bîbî (el-Hüseyin b. Muhammed b Ali el-Caferî er-Rugedî), el-Evâmirü’l-‘Alâ’iye fi’l-Umûri’l-‘Alâ’iye, Tıpkı Basım, (Önsöz ve fihristi haz. Adnan Sadık Erzi), TTK Yay., Ankara 1956.
• İbnü’l-Esîr (Muhammed b. Muhammed Abdu’l-Vâhid eş-Şeybânî İbnü’l-Esîr), el-Kâmil fi’t-Târîh, (Tahkîk. Ebu’l-fidâ Abdullah el-Kâdı), Beyrut 1415/1995., (Türkçe terc., el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, X, (Çev. Ahmet Ağırakça-
• Abdülkerim Özaydın-Mertol Tulum), İstanbul 1985-1987.
• İnalcık, Halil, “İslâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü ve Osmanlılar Devrindeki Şekillerle Mukayesesi”, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), İstanbul 1996., s.15-30.
• İnalcık, Halil, “Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Reşit Rahmeti Arat İçin, TKAE Yay., Ankara 1966, s.259-271.
• İnalcık, Halil, “Osmanlılarda Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hakimiyet Telakkisiyle İlgisi”, AÜ SBFD, XIV, (Mart 1959), s.69-77.
• İnan, Abdulkadir, “Orun ve Ülüş Meselesi”, Makaleler ve İncelemeler, I, Ankara, 1988., s.241-254.
• Jackson, Peter, The Delhi Sultanate: A Political and Military History, (Cambridge University Press.), 2003.
• Kennedy, Hugh, The Armies of the Caliphs: Military and Society in the Early Islamic State, Routledge, 2001.
• Khan, Muhammad Akram, Islamic Economics and Finance: A Glossary, New York 2003.
• Khazanov, Anatoy M., “Nomads in the History of the Sedentary World”, Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and André Wink), London 2001., s. s.1-23
• Kılıçbay, Mehmet Ali, Feodalite ve Klasik Dönem Osmanlı Üretim Tarzı, Ankara 1985.
• Kitâbu ‘Atebeti’l-Ketebe, Mecmua-i Mürâselât-ı Dîvân-ı Sultan Sencer, be-kalem-i Mü’eyyidü'd-Devle Müntecibü'd-dîn Bedî‘ Atabeg el-Cüveynî, (be tashih u ihtimam: Muhammed Kazvînî-Abbas İkbâl), Tahran 1329.
• Kopraman, Kâzım Yaşar, Mısır Memlükleri Tarihi, Ankara 1978.
• Köprülü, Fuad, “Hârezmşâhlar”, İA, V/2, M.E.B. Yay., Ankara, 1992.
• Köprülü, Fuad, “Orta zaman Türk Hukukî Müesseseleri”, Belleten, II/5-6, (1938), s.39-72.
• Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, (Önsöz, bazı notlara, bibliyografyaya ilaveler ve geniş bir indeksle yayınlayan Orhan F.Köprülü), İstanbul 1981.
• Köseoğlu, Nevzat, Devlet, İstanbul, 1997.
• Kucur, Sadi S., “İktâ (Selçuklular)”, DİA, XXII, İstanbul 2000., s.47.
• Küçükkalay, A. Mesud, “Osmanlı Toprak Sistemi: Miri Rejim”, Osmanlı, III, Ankara 1999, s. 53-58.
• Lambton, Ann K. S.; “Reflections on the İqta”, Arabic and Islamic Studies in Honour of Hamilton A. R. Gibb, (Ed. George Makdisi) Leiden, E. J. Brill, 1965., s.358-372.
• Lambton, Ann K. S.; “Two Safavid ‘Soyurghals’”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XIV/1 (1952), s.44-54.
• Lambton, Ann K. S.; Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Century, New York, 1988.
• Lambton, Ann K. S.; Landlord and Peasant in Persia: A Study of Land Tenure and Land Revenue Administration, (I.B. Tauris & Co Ltd.) London 1991.
• Lapidus, Ira Marvin, A History of Islamic Societies, Cambridge University Press., 2002.
• Lev, Yaakov, Saladin in Egypt, Leiden 1999. Mahmud Nedîm Ahmed Fehîm, el-Fennü’l-Arabî el-Ceyşü’l-Mısrî fi’l-Asri’l-Memlûkî el-Bahrî (1250-1383/648-783), (Basım yeri yok) 1983.
• Minorsky, V., “A ‘Soyurghal’ of Qasim b. Jahangir Aq-qoyunlu (903/1498)”, Bulletin of the School of Oriental Studies, IX/4 (1939), s.927-960.
• Mori, Masao, “Kuzey Asya’daki Eski Bozkır Devletlerinin Teşkilâtı”, TED, Sayı.9 (İstanbul), s.209
• Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî, Kitâb-ı Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, (Neşr. Muhammed İkbâl-Tashîhât-ı lâzım. Müctebâ Meynovî), Tahran 1333.
• Mumcu, Ahmet, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1985.
• Niyazi, Mehmet, Türk Devlet Felsefesi, İstanbul 1993.
• Nizâmü’l-mülk, Siyerü’l-Mülûk (Siyâsetnâme), (Be ihtimâm Hubert Darke), Tahran 2535 (1976), (Türkçe terc., Mehmet Altay Köymen, Ankara 1982.
• Northrup, Linda S., From Slave to Sultan: The Career of al-Mansur Qalawun and the Consolidation of Mamluk Rule in Egypt and Syria (678-689 A.H./1279-1290 A.D.), Stuttgart: Franz Steıner Verlag, 1998.
• Ögel, Bahaeddin, “İslâm’dan Önceki Türk Devletlerinde Tımar Sistemi”, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1952, s.242-251.
• Ögel, Bahaeddin, Türklerde Devlet Anlayışı, Ankara, 1982.
• Paydaş, Kazım, “Moğol ve Türk-İslâm Devletlerinde Suyurgal Uygulaması”, Bilig, 39, (Güz/2006), s.195-218.
• Polat, M. Said, Moğol İstilasına Kadar Türkiye Selçuklularında İçtimaî ve İktisadî Hayat, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniv. Türkiyat Araş. Ens., İstanbul 1997.
• Rabie, Hassanein, “The Size and Value of the Iqtâ‘ in Egypt, 564-741 A.H. 1169-1341 A.D”, Studies in the Economic History of the Middle East: From the Rise of Islam to the Present Day, (Edited by M. A. Cook), (Oxford University Press.), London 1970., s.129-138.
• Reşîdü’d-dîn Fazlullâh, Câmi’ü’t-Tevârîh, II. Cilt 5. Cüz (Selçuklular Kısmı), (Neşr. Ahmet Ateş), TTK Yay., Ankara 1999.
• Richards, Donald S., “A Petition for an Iqtâ‘ Adressed to Saladin or al-‘Adil (Notes and Communications/Plates I-II)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, LV/1 (1992), s.98-105.
• Safi, Omid, “Büyük Selçuklularda Devlet-Toplum İlişkisi”, Türkler, V, Ankara 2002., s. 352-363.
• Salim, Koca, Dandanakandan Malazgirt’e, Giresun 1997.
• Satō, Tsugitaka, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”, Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, II., (Ed. Josef W. Meri), (Taylor and Francis Group), New York 2006., s.447-448.
• Satō, Tsugitaka, State and Rural Society in Medieval Islam: Sultans, Muqta’s, and Fallahun, Leiden: Brill 1997.
• Satō, Tsugitaka, “The Iqta System of Iraq under the Buwayhids”, Orient, 18 (1982), s.83-105.
• Şafak, Ali, İslâm Arazi Hukuku ve Tatbikatı, İstanbul 1977.
• Taneri, Aydın, Celalu’d-din Hârezmşâh ve Zamanı, Ankara 1977.
• Taneri, Aydın, Hârezmşâhlar, Ankara 1993.
• Turan, Osman, “İktâ”, İA, V/2., İstanbul 1992., s.949-959.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul 1993.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 2002.
• Turan, Osman, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, II, İstanbul 1999.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara 1941 Üçok, Coşkun, “Osmanlı Devleti Teşkilâtında Tımarlar I”, AÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, I/4 (1943), s.525-551.; II, AÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, II/1, (1944), s.73-94.
• Xylyfly/Huluflu, V., Səlcyk Devlətinin Daxili Kyrylyşyna Dajir, (ADETI Nəşrijatь), Baqь 1930.
• Yazıcıoğlu Âlî, Tevârîh-i Âl-i Selçûk, Târîh-i Selçûkiyân-ı Rûm-i Türkî, (Yay. M. Th. Ho-utsma), Leiden 1902.
• Yıldırım, Dursun, “Köktürklerde Kağanlık Süreci; Kaldırma, Kötürme, Oturma”, XI. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1991, s. 519-530.
• Zahîrü’d-dîn Nişâbûrî, Selçûknâme, (Neşr. İsmailhân Afşar Hamîdü’l-Mülk), Tahran 1332.