Sâmânoğulları Vezirleri

Year 2023, Issue: 18, 25 - 52, 23.06.2023

Yasemin Turan

https://doi.org/10.23897/usad.1319085

Abstract

Köken itibariyle İran menşeili olan, Bermekiler vasıtasıyla Abbâsîler tarafından kabul edilen vezirlik kurumu, gerçek anlamda ilk kez İslâm devlet teşkilâtı içerisinde Abbâsîler döneminde ortaya çıkmış ve kurumsallaşmıştı. Türk-İslâm devletlerinin idari sistemlerinde olduğu gibi, Sâmânoğulları Devleti’nin teşkilat yapısında da vezirler, hükümetin başında başvekil konumunda yer almışlardı. Yetki bakımından devlet teşkilatında hükümdardan sonra gelmişlerdi. Bu anlamda Sâmânoğullarında genellikle tanınmış âlimler ve edipler arasından seçilen, Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme adlı eserinde de belirttiği vezirzâde ölçütünü yansıtan Sâmânoğulları vezirleri, siyasi ve idari başta olmak üzere, askeri, iktisadi ve hukuki alanlarda çeşitli görev ve yetkilere sahip olan yöneticilerin başında yer almaktaydılar. Bu dönemde vezirler, idari bürokrasinin başkanı sayılmaktaydılar. Kendi mahiyetlerinde bulunan divandan başka, diğer divan işleriyle de ilgilenmekteydiler. Bürokratik işler genel olarak vezirlere bağlı şekilde yürütülmekteydi. Vezirlerin altında ise birçok memuriyet ve daire yer almaktaydı. Oldukça önemli bir makamda bulunan vezirler, arka planda aslında devleti yöneten güçlü unsurlar olup, devletin tüm işlerinde etkin konumdaydılar. Dolayısıyla devlet teşkilatı içerisinde bu kadar önemli bir yere sahip olan Sâmânoğulları vezirlerinin incelenmesi ve böylece yabancı ülkelere kıyasla Türkiye’de yeterli seviye bulunmayan Sâmânoğullarına dair araştırmalara katkı sağlanması gerekmektedir. Bu çalışmada, ana kaynaklar ve araştırma eserler ışığında ilk olarak giriş mahiyetinde vezirin kısa tarihi, daha sonra Sâmânoğulları vezirlerinin özellikleri, görev ve yetkileri hakkında bilgiler verilmiştir. Bundan sonraki bölümde ise, makalenin asıl konusu olan Sâmânoğulları vezirleri ele alınmıştır.

Keywords

Vezir, Sâmânoğulları, Bel’amî, Ceyhânî, Utbî

Viziers of the Samanids

Abstract

The institution of viziership, originally of Iranian origin and accepted by the Abbasids through the Bermakis, emerged and institutionalized for the first time in the Islamic state organization during the Abbasid period. As in the administrative systems of the Turkish-Islamic states, the viziers were in the position of prime minister at the head of the government in the organizational structure of the Samanids State. In terms of authority, they came after the ruler in the state organization. In this sense, the Viziers of the Samanids, who were generally selected from among the well-known scholars and writers of the Samanids, and who reflected the criteria of vizierate that Nizamülmülk stated in his work called Siyâsetnâme, were at the head of the rulers who had various duties and powers in the military, economic and legal fields, especially in the political and administrative fields. In this period, the viziers were considered the head of the administrative bureaucracy. Apart from the divan in their own nature, they were also interested in other divan affairs. Bureaucratic affairs were generally carried out by the viziers. Under the viziers, there were many civil servants and offices. The viziers, who held a very important office, were actually powerful elements that ruled the state in the background and were active in all the affairs of the state. Therefore, it is necessary to examine the Viziers of the Samanids, who have such an important place in the state organization, and thus to contribute to the researches on the Samanids, which do not have a sufficient level in Turkey compared to foreign countries. In this study, in the light of the main sources and research works, firstly, the brief history of the vizier as an introduction, and then the characteristics, duties and powers of the Sâmanoğulları viziers are given. In the next section, the main subject of the article, the Viziers of the Samanids, is discussed.

Keywords

Vizier, Samanids, Bel’amî, Ceyhânî, Utbî

References

• Altungök, A. (2015). İslâm Öncesi İran’da Devlet ve Ekonomi -Sâsânî Dönemi- (M.S. 226-652). İstanbul: Hikmetevi Yay.
• Anonim. (2018). Târîh-i Sîstân. (Öntürk, V. Çev.). İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• Anonim. (Tahrân Ş. 1314 [1935]). Târîh-i Sîstân, te'lîf der hudûd-i 445-725, be-tashih Melikü'ş-Şu‘arâ-i Bahâr; be-himmet Muhammed Ramazânî, Müessese-i Hâver.
• Ayaz, F. Y. (2013). Vezir. DİA, (C. 43, s. 79-82). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Aycan, İ. & Sarıçam, İ. (2008). Emeviler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Aykaç, M. (1997). Abbâsi Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilâtında Dîvânlar (132-232/750-847). Ankara: TTK Yay.
• Barthold, W. (1979). Bal’amî. İA, (C. 2, s. 465-466). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Barthold, V.V. (1990). Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. (Yıldız, H. D. Haz.). Ankara: TTK Yay.
• Bayat, A. Evzâ-i İdarî Sâmâniyan, Berrasıha-ye Tarihi, S. 5, 139-158.
• Bayat, A. Vüzera-i Nam-i Silsile-i Sâmânî. Berrasıha-ye Tarihi, S. 3, 97-116.
• Beyhakî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin-i. (2019). Târîh-i Beyhakî. (Lügal, N. Tercüme). Ankara: TTK Yay.
• Bozkurt, N. (2018). “Abbâsiler (750-1258)”. Eyüp Baş (Ed.), İslâm Tarihi El Kitabı (s. 459-524). Ankara.
• Brockelmann, C. (1964). İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi. (C. I, 1-3. Kısımlar). (Çağatay, N. Çev.). Ankara; Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay.
• Chegini, N. N. & A. V. Nikitin. (1996). Sasanian Iran-Economy. Society, Arts And Crafts. B. A. Litvinsky, Co-editors: Zhang Guang-da and R. Shabani Samghabadi (Ed.), History of Civilizations of Central Asia (s. 39-80). Fransa: Unesco Publishing.
• Dalkılıç, M. (2002). Sâmâniler Devleti (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Demiroğlu, A. (1992). Bel‘amî, Ebü’l-Fazl. DİA. (C. 5, s. 390-391). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Duman, A. (2020). Sâmânîlerin Yıkılış Dönemi Vezirleri. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 47, 35-60.
• Ebû’l-Hasan El-Mâverdî. (1976). El-Ahkâmu’s-Sultâniyye, (Şafak, A. Çev.). İstanbul: Bedir yayınevi.
• Forouzani, S. A. G. (2021), Sâmânoğulları Devleti’nin Yükselişi ve Düşüşü Hakkında Düşünceler. (Ellik, Y. Çev.). USAD, S. 14, 61-80.
• Fry, R. N. (1996). Bukhara The Medieval Achievement. California: Unıversıty of Oklahoma Press.
• Frye, R. N. (trhsz). Orta Çağın Başarısı Buhârâ. (Kurt, H. Çev.), Ankara: Bilig Yay.
• Frye, R. N. (1954). The History of Bukhara. Cambridge: The Mediaeval Academy Of America Publication.
• Frye, R. N. (1975). The Sâmânids. The Cambridge History of Iran (C. 4), 136-161.
• Genç, R. (2002). Karahanlı Devlet Teşkilatı. Ankara: TTK Yay.
• Gerdîzî, Ebû Sa’îd Abdu’l-hayy b. Dahhâk b. Mahmûd. (1363). Zeynü’l-ahbâr (Târîh-i Gerdîzî). (Tashîh ve Mukâbele: Abdu’l-hayy Habibî). Tahran.
• İbn Fadlan. (2010). Seyahatname, (Şeşen, R. Çev.). İstanbul: Yeditepe Yay.
• İbn İsfendiyar. (1386 (2007)).Târih-i Taberistan (C. 1). (Tashih: Abbas İkbal). Taberistan.
• Ibn Isfandıyar, Muhammad b. Al-Hasan. (1905). An Abriged Translation of the History of Tabaristan. (Edward G. Browne, M. A., M. B. ing. trc.). “E. J. Gibb Memorial” Series Vol II. London.
• İbn-i Haldûn. (2004). Mukaddime (C. 1). (Kendir, H. Çev.) Ankara: Yeni Şafak Kültür Armağanı.
• İbnü’l-Esîr. (1991). El Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi (C. 8). (Özaydın, A. Çev.). İstanbul: Bahar Yay.
• İbnü’l-Esîr (1991). El Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi (C. 9). (Özaydın, A. Çev.). İstanbul: Bahar Yay.
• Kamoliddin, S. S. & İlhamov, Z.A. (2018). Саманиды: Из истории государственности Узбекистана в IX - X вв, Учебно-методическое пособие для студентов исторических факультетов вузов. Taşkent.
• Kazıcı, Z. (2020). İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî. (2018). Tarih-i Güzide. (Öztürk, M. Çev.). Ankara: TTK Yay.
• Kazvînî, Hamdullah Müstevfî. (1339). Târîh-i Güzîde. İran: Çâphâne-i Firdevsî.
• Hamdu’llâh Mustawfî-i Qazwînî. (1913). The Ta’rıkh-ı-Guzida. (Browne, E. G. – Gibb. E. J. W. İng terc.). Memorial Series: XIV/ 2. Luzac & Co., London.
• Kılınç, A. (2002). Sâmâniler Döneminde Buhârâ Şehri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Köprülü, M. F. (1986). Bizans Müesseselerininin Osmanlı Müesseselerine Tesiri. İstanbul: Ötüken Yay.
• Köprülü, M. F.(1932). Saman Oğulları: 874-1005. Ankara: Türk Tarih Kurumu Başvekâlet Müdevvenat Matbaası.
• Kutluer, İ. (1992). Belhî, Ebû Zeyd. DİA (C. 5, s. 412-414). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Kurtuluş, R. (1993). Ceyhânî. DİA (C. 7, s. 467-468). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Merçil, E. (2019). Gazneliler Devleti. Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler (Siyaset, Teşkilât, Kültür) -Makaleler-, 93-121.
• Merçil, E. (1995). Muhtacoğulları. Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, 67-92.
• Merçil, E. (1994). Sâmânî Devleti’nde Türklerin Rolü. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 35, 253-266. Merçil, E. (2019). Sâmânîler. Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler (Siyaset, Teşkilât, Kültür) -Makaleler-, 44-63.
• Merçil, E. (2015). Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilâtı (Merkez ve Eyalet Dîvânları). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Merçil, E. (2009). Simcûrîler. DİA, (C. 37, s. 210-211).İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay
• Merçil, E. (1979). Sîmcûrîler I Sîmcûr ed-Devâti. İÜ Tarih Dergisi, S. 32, 71-88.
• Merçil, E. (1982). Sîmcûrîler III. Tarih Dergisi, XXXIII, 115-132.
• Merçil, E. (2011). Sipehsâlâr: I. Sâmânîler. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVI/1, 139-150.
• Mınhâj-ud-dın, Abû-‘Umar-ı-‘Usmân. (1881). The Tabakât-ı Nâsırî (Raverty, M. H. G. Trans.). C. I. London: Printed by Gilbert & Rivington.
• el-Cüzcanî, Minhâceddin Osman b. Muhammed. (hş. 1342). Tabakât-ı Nâsırî (C. I). (Abdülhay Habîbî-i Kandehârî tsh).
• Mirkhând. (1845). Histoire des Samanides (M. Defremery Trans.). IX, A l'İmprimerie Royale. Paris.
• Mîrhând, Muhammed b. Havendşah b. Mahmud. (2019). Tarih-i Ravzatü’s-Safâ Fî Sireti’l-Enbiyâ ve’l-Muluk ve’l-Hülefâ (C. I). (Öztürk, M. Çev.). Ankara: TTK Yay
• Mîrhând, Muhammed Hândşâh b. Mahmûd. (1385). Târîh-i Ravzatu’s-Safâ (C. IV). (Kiyânfer, C. Tashîh ve tahşiye:). Tahran.
• en-Narşahî, Ebû Bekr Muhammed b. Ca’fer. (2013). Târîh-i Buhârâ (Göksu, E. Farsçadan Tercüme ve Notlar). Ankara: TTK Yay.
• Nizâmü’l-mülk. (2016). Siyâset-nâme (Köymen, M. A. Haz.). Ankara: TTK Yay.
• Nizâmü’l-mülk. (1310). Siyâset-nâme yâ Siyerü’l-mülûk (Halhâlî, A. Yay. Haz.). Tahrân: Müessese-i Hûrşîd.
• Nizâm al-mulk. (1960). The Book of Government or Rules for Kings (Darke, H. Trans.). London: Yale University Press.
• Öngül, A. (2018). İlk Müslüman Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Çamlıca Yay.
• Rahpimasrostani, R. (1392). Faik-i Hâsse Serdâr Sâmânî ve Munâsebât vey ba Al-i Simcûr. Roşd-i Âmûziş Tarih, S. 4, 26-31.
• Ruhani, S. K. Vezâret ve Vuzerâ Sâmâniyan (2). S. 1, 54-59.
• Ruhani, S. K. Vezâret ve Vuzerâ Sâmâniyan (2). S. 2-3, 141-144.
• Ruhani, S. K. Vezâret ve Vuzerâ Sâmâniyan (3). S. 5, 407-411.
• Ruhani, S. K. Vezâret ve Vuzerâ Sâmâniyan (4). S. 6, 491-493.
• Şahin, S. (2020). Mâverâünnehir’in Sosyal ve İdarî Yapısı (VIII.-XII. Yüzyıllar). İstanbul: Selenge Yay.
• Treadwell, L. The Account of The Samanid Dynasty in İbn Zâfır Al-Azdi’s Akhbar Al-Duwal Al-Munquatı’a. Journal of Persian Studies, 1-37.
• Treadwell, W. L. (1991). The Political History of The Sâmânid State, (Thesis submitted to the Institute of Oriental Studies for the Degree of Doctor of Philosophy in the University of Oxford, PhD diss.). University of Oxford, Oxford.
• Turan, R. (2016). Selçuklular Döneminde Devlet ve Teşkilat. Refik Turan (Ed.), Selçuklu Tarihi El Kitabı (s. 441-478). Ankara.
• Turan, R. (1995). Türkiye Selçuklularında Hükûmet Mekanizması (Vezîr ve Divân). İstanbul: MEB. Yay.
• Usta, A. (2009). Sâmânîler. DİA, (C. 36, s. 64-68.). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Usta, A.( 2020). Türkler ve İslamiyet İlk Müslüman Türk Devleti: Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe Yay.
• Usta, A. (2013). Türklerin İslamlaşma Serüveni Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe Yay.
• el-Utbî, Ebû Nasr Muhammed b. Abdilcebbâr. (1374). Tarih-i Yemini (Curfâdakānî, Ebû eş-Öngül, A. (2018). İlk Müslüman Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Çamlıca Yay.
• Rahpimasrostani, R. (1392). Faik-i Hâsse Serdâr Sâmânî ve Munâsebât vey ba Al-i Simcûr. Roşd-i Âmûziş Tarih, S. 4, 26-31.
• Ruhani, S. K. Vezâret ve Vuzerâ Sâmâniyan (2). S. 1, 54-59.
• Ruhani, S. K. Vezâret ve Vuzerâ Sâmâniyan (2). S. 2-3, 141-144.
• Ruhani, S. K. Vezâret ve Vuzerâ Sâmâniyan (3). S. 5, 407-411.
• Ruhani, S. K. Vezâret ve Vuzerâ Sâmâniyan (4). S. 6, 491-493.
• Şahin, S. (2020). Mâverâünnehir’in Sosyal ve İdarî Yapısı (VIII.-XII. Yüzyıllar). İstanbul: Selenge Yay.
• Treadwell, L. The Account of The Samanid Dynasty in İbn Zâfır Al-Azdi’s Akhbar Al-Duwal Al-Munquatı’a. Journal of Persian Studies, 1-37.
• Treadwell, W. L. (1991). The Political History of The Sâmânid State, (Thesis submitted to the Institute of Oriental Studies for the Degree of Doctor of Philosophy in the University of Oxford, PhD diss.). University of Oxford, Oxford.
• Turan, R. (2016). Selçuklular Döneminde Devlet ve Teşkilat. Refik Turan (Ed.), Selçuklu Tarihi El Kitabı (s. 441-478). Ankara.
• Turan, R. (1995). Türkiye Selçuklularında Hükûmet Mekanizması (Vezîr ve Divân). İstanbul: MEB. Yay.
• Usta, A. (2009). Sâmânîler. DİA, (C. 36, s. 64-68.). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Usta, A.( 2020). Türkler ve İslamiyet İlk Müslüman Türk Devleti: Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe Yay.
• Usta, A. (2013). Türklerin İslamlaşma Serüveni Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe Yay.
• el-Utbî, Ebû Nasr Muhammed b. Abdilcebbâr. (1374). Tarih-i Yemini (Curfâdakānî, Ebû eş-Şeref Nasıh b. Z. frs. trc. (Tercümey-i Tarih-i Yeminî)). nşr. Ca’fer Şi’ar. Tahran: Çaphane-i Mehmed Ali.
• al-Utbi. (1858).The Kitâb-ı Yamînî, Historical Memoirs of the Amîr Sabaktagîn, and the Sultân Mahmûd Of Ghazna (Reynolds, J. Trans.). Translated From The Persian Version of the Contemporary Arabic Chronicle of al-Utbi. London.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2014).Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal. Ankara: TTK Yay.
• Ülkü, H. (1976). İslâm Tarihi. İstanbul: Çile Yay.
• Yazıcı, T. (1992). Bel‘amî, Ebû Ali. DİA,(C. 5, s. 390). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Yıldız, H. D. (1992). Samaniler. DGBİT (C. 7). İstanbul. 49-75.
• Yürekli, T. (2002). Samaniler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Zeki, İ. (2020). Horasan’da Hâkimiyet Mücadelesi (821-1005) Tâhirîler, Saffârîler, Sâmânîler, Simcûrîler. Konya: Çizgi Kitabevi Yay.
• Zerrinkûb, A.-R. (2019). Sâsânîlerin Siyasî Tarihi (Toğay, A. H. Farsçadan Çev.). İstanbul: Önsöz Yay.
• Zettersteen, K.V. (1964), Nûh. İA, (C. 9, s. 346-348). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Zeydân, C. (2012). İslâm Uygarlıkları Tarihi (C. 1). (Gök, N. Çev.). İstanbul: İletişim Yay.