Selçuklularda Engellilerin Devlet ve Toplumdaki Yeri

Year 2023, Issue: 18, 115 - 146, 23.06.2023

Yasemin Aktaş

https://doi.org/10.23897/usad.1319105

Cited By: 1

Abstract

Bireylerin fiziksel ve zihinsel yetersizliğini ifade eden engellilik hâli tarih boyunca tüm toplumlarda karşılaşılan bir durumdur. Selçuklularda da engellilerin varlığı bilinmekle birlikte bu insanlardan devlet ve toplum hayatının her alanına dâhil edilenler olmuştur. Selçuklu sultanları sağlık sorunlarını çözmek amacıyla hastaneler inşa etmiş ve tıbbî çalışmaları desteklemişlerdir. Ayrıca sosyal yardımlaşmayı sağlamak için vakıflar kurmuş ve hankâhlar inşa etmişlerdir. İhtiyaç sahibi insanlar da buralardan faydalanabilmişlerdir. Selçuklu Türkiyesi’nde Ahîlik Kurumu da kendi bünyesinde Orta Sandığı yapılanmasıyla engelli bireylerin yanında yer almıştır. Bununla birlikte sosyal hayat içerisinde himaye edilen engelli bireylerin, idarî ve siyasî yapılanma içerisinde yer almasına da imkân tanınmış, bedensel engellilik liderlik ve komutanlık yapılmasında yetersizlik olarak görülmemiştir. Bu insanlardan engeliyle isimlendirilen Çolak Bâzdâr ile Topal Fahreddin Ali gibi devlet adamları askerî faaliyetlere yön vermişlerdir. Selçuklu devletlerinde engelli bireylerle kültürel hayat içerisinde de karşılaşılmaktadır. Büyük Selçuklu Devleti’nden itibaren engelli âlimlerin yetiştiği görülmekle birlikte Türkiye Selçukluları devrinde kaleme alınan eserlerde de bedensel engellilik konusunda nakiller bulunmaktadır. Engelli bireyler, Selçuklu devletlerinde ötekileştirilmeden daima himaye edilmenin yanında siyasî ve askerî faaliyetlerin içerisinde yer alabilmiş, sosyal ve kültürel hadiselerde de varlıklarını gösterebilmişlerdir.

Keywords

Selçuklular, Engellilik, Toplum, Sosyal Devlet, Bedensel, Orta Sandığı, Bîmâristân

The Place of the People with Disabilities in the State and Society in the Seljuks

Abstract

Disability, a condition limiting a person’s physical and mental activities, has been encountered in all societies throughout history. People with disabilities were a known fact in Seljuks; some were included in every part aspect of state and social life. Seljuk Sultans constructed hospitals and supported medical practices to resolve the health problems in society. They also established foundations and built hospices to maintain social solidarity. And needy people were able to benefit from these institutions. In Anatolian Seljuk, the Ahi-order Institution also supported people with disabilities within its own organization by establishing the Orta Sandığı (Charity Funds). Furthermore, people with disabilities, protected within the social life, were given the opportunity to participate in administrative and political structure, and physical disability was not considered an inadequacy for leadership or commanding positions. State officials with disabilities, such as Çolak (One-armed) Bâzdâr and Topal (Lame) Fahreddin Ali, who were named after their disabilities, directed military activities. People with disabilities could be seen in the cultural life in Seljuk states. It is seen that disabled scholars were trained starting from the Great Seljuk Empire, and references to physical disabilities can also be found in the works written during the era of the Anatolian Seljuk Empire. In the Seljuk states, people with disabilities were always protected without being marginalized and were able to participate in political and military activities, as well as demonstrate their presence in social and cultural events.

Keywords

Seljuks, Disability, Society, Social State, Physical, Charity Funds, Bimaristan

References

• Ahmet Eflâki. (1973). Âriflerin Menkıbeleri, (C. 1-2). Yazıcı, Tahsin. Çev.). İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• Akkuş, M. & İzzetullah, Z. (2018). Timur’un Sarayında Yetişen Tarihçilerin Timur Hakkındaki Görüşlerinin Değerlendirilmesi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XX/(3), 149-163.
• Akyüzoğlu, İ. (2020). İslam Medeniyetine Katkıları Açısından Engelliler. Bilimname, XLI/(1), 67-95.
• Altıntaş, A. (2022). İslamiyet Öncesi Türklerde Hukuk. Hasan Kalyoncu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, XII/(23), 15-31.
• Arık, F. Ş. (1995). Eski Türk Ceza Hukukuna Dair Notlar I. Suçlar ve Cezalar. Tarih Araştırmaları Dergisi, XVII/(28), 1-50.
• Aristoteles. Politika. (Tunçay, M. Çev.). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Avcı, H. (2020). Zemahşerî Divanı (İnceleme-Tercüme-Dizin) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir.
• Bakır, A. (2018). Türk-İslam Dünyasının Geç Dönemlerinde Tıp Kültürü ve Çalışmaları. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 3, 11-59.
• Bayat, A. H. (2002). İslâm Öncesi Orta Asya Türk Dünyasında Tababet. Tükler (C. 3, s. 449-459). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• Bayat, A. H. (2010). Tıp Tarihi. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği Yay.
• Baykara, T. (2001). Türk Kültür Tarihine Bakışlar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Bedirhan, Y. (2014). İslamiyet Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü. Ankara: Nobel Yay.
• Çağatay, N. (1997). Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: TTK Yay.
• Çanak, Ö. (2019). İslam Öncesi Türk Kültüründe İnsani Değerler (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Çapan, F. (2019). İslam Dünyası’nda Bîmâristânlar ve Gelişme Süreçleri. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XVIII/(3), 1205-1219.
• Çelik, Y. (2017). Velid b. Abdülmelik Döneminde Sosyal Hizmet Uygulamaları. İstem, 30, 355-369.
• Çetin, B. I. (2016). Antik Çağ’dan Sanayi Devrimi’ne Batı Dünyasında Engellilik Tarihi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XIX/(36), 167-184.
• Çetin, K. (2014). Selçuklu Medeniyeti Tarihi. İzmir: Yitik Hazine Yay.
• Demîrci, M. (2008). Abdullah İbnü’l-Mukaffâ’nın “Risâletü’s-Sahabe” Adlı Risâlesi: Takdim ve Tercüme. İstem, 12, 217-240.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
• Efe, K. (2020). Eski Türkçedeki Bedensel Engellilik ve Hastalık Sözcüklerinin Türkiye Türkçesindeki Görünümleri. Turkish Studies, XV/(4), 1785-1807.
• El-Bundârî. (1999). Zubdat’al-Nusra ve Nuhbat al’Usra-Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi. (Kıvameddin Burslan, Çev.). Ankara: TTK Yay.
• El-Câhız. (1967). Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türkler’in Fazîletleri. (Şeşen, R. Çev.) Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• Elçibey, E. (1997). Tolunoğulları Devleti (868-905). (Gezenferoğlu, F. Yay. Haz.) İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Engelliler Hakkında Kanun. 3. Madde c bendi. Erişim adresi:
• Erkul, A. (2002) Eski Türklerde Evlenme Gelenekleri. Türkler (C. 3, s. 58-66). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• Eser, M. (2016). Hulefâ-i Râşidîn Döneminde Engelliler. I. Uluslararası Engellilik ve Din Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 485-503). İstanbul.
• Genç, Ö. (2016). Çocukların Orta Çağ Avrupa’sındaki Yeri. Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, I/(1), ss. 241-261.
• Genç, R. (1981). Karahanlı Devlet Teşkilâtı. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yay.
• Gök, H. İ. (2013). Musul Atabeyliği Zengiler (Musul Kolu 1146-1233). Ankara: TTK Yay.
• Gregory Abû’l-Farac. (1987). Âbû’l-Farac Tarihi (C. II). (Budge, Ernest A. W. Çev.). (Doğrul, Ö. R. Türkçe Çev.). Ankra: TTK Yay.
• Gürgan, M. (2013). İslam Öncesi Dönem Uygur Tıp Metinlerinde Bulunan Hayvansal Drog İsimleri. Avrasya Terim Dergisi, I/(2), ss. 88-94.
• Hasan b. Abdülmü’min el-Hoyî. (2018). Selçuklu İnşa Sanatı Gunyetü’l-Kâtib ve Münyetü’t-Tâlib, Rüsûmu’r-Resâ’il ve Nücûmu’l-Fezâ’il. (Yakupoğlu, C. & Musalı, N. Haz.). Ankara: TTK Yay.
• Hasnain, R. (2020). Islam, Leprosy, and Disability: How Religion, History, Art, and Storytelling Can Yield New Insights and Acceptance. Societies, X/(6), ss. 1-17.
• https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.5378.pdf Erişim Tarihi: 28.01.2023.
• Işık, U. (2016). Karahanlı Türkçesinde Tıp Terimleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir.
• İbn Arabşah. (2012). Acâibu’l Makdûr (Bozkırdan Gelen Bela) fî Nevâib-i Timûr. (Batur, A. Çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• İbn Battûta Tancî. (2004). İbn Battûta Seyahatnâmesi (C. I). (Aykut, A. S. Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• İbn Bîbî. (1996). el-Evamirü’l- Ala’iye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) (C. I-II). (Öztürk, M. Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• İbn Cübeyr. (2008). Endülüsten Kutsal Topraklara. (Güler, İ. Çev). İstanbul: Selenge Yay.
• İbn Fazlan. (1995). Seyahatname. (Şeşen, R. Terc.). İstanbul: Bedir Yay.
• İbn Haldun. (2007). Mukaddime (I). (Uludağ, S. Haz.). İstanbul: Dergâh Yay.
• İbn Hallikan. (ty.). Vefayâtu’l-Â’yân (C. 5). (Abbas, İ.) Beyrut: Dar-Sadır.
• İbn Rüsteh. (2017). el-A’laku’n-Nefise Dünya Coğrafyası. (Eker, A. F. Çev.). Ankara: Ankara Okulu Yay.
• İbnü’l-Adîm. (2014). Zübdetü’l-Haleb Min Târîhi Haleb’de Selçuklular. (Sevim, A. Terc.). Ankara: TTK Yay.
• İbnü’l-Esîr. (2016). İslam Tarihi, el-Kâmil fi’t Tarih (C. 8, 9, 10). (Ağırakça, A., Eryarsoy, B., Tüccar, Z., Özaydın, A., Apaydın, Y. & Köşe, A. Çev.). İstanbul: Ocak Yay.
• İbnü’t-Tıktaka. (2016). el-Fahrî (Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirler Tarihi, 632-1258). (Şeşen, R. Çev.) İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• İzgi, Ö. (1989). Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi. Ankara: TTK Yay.
• Kafesoğlu, İ. (1980). Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yay.
• Kafesoğlu, İ. (2000). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kağnıcı, G. (2020). Çivi Yazılı Metinlerde Engellilik Eski Mezopotamya’da Fiziksel ve Zihinsel Yeti Yitimleri. Engellilik Tarihi Yazıları (s. 45-70). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay.
• Kağnıcı, G. (2021). Eski Yakıdoğu’da Cücelik ve Cüceler: Mısır ve Mezopotamya. Cüceler Kitabı (s. 5-29). (Emine Gürsoy N. Ed.) İstanbul: Kitabevi Yay.
• Kahraman Güloğlu, F. (2021). Engellilik Hakkında Kavramsal Karmaşanın Nedenleri ve Türkiye’deki Durumu. Toplum ve Sosyal Hizmet, XXXIII/(1), ss. 291-315.
• Kamâl’al-dîn İbn Al-Âdîm. (2011). Buğyat at-Talab fi Târihî Halab Selçuklular ile İlgili Hal Tercümeleri. (Sevim, A. Yay.). Ankara: TTK Yay.
• Kanat, C. (2017). Orta Çağ Türk Devletlerinde Suç ve Ceza. İstanbul: Küre Yay.
• Karademir, Ş. (2008). Özürlülük Sınıflaması İçin Bir Model Oluşturma (Yayımlanmamış Uzmanlık Tezi), Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
• Karaman, H., Çağrıcı, M., Dönmez, İ. K. & Gümüş, S. (2008). Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir (C. 5). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• Kaşgarlı Mahmûd. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk (C. I, III-IV). (Atalay, B. Çev.). Ankara: TTK Yay.
• Kaşgarlı Mahmûd. (2014). Divanü Lûgati’t-Türk. (Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. Yay.) Ankara: TDK Yay.
• Kayhan, H. (2011). Selçuklular Devrinde Tıp Bilimi ve Hekimler Hakkında Notlar. History Studies, III/(1), 155-163.
• Kesik, M. (2020). Selçuklular’da Sağlık, Sağlık Kurumları ve Tıp Eğitimi. Tarih Dergisi, 71, 115-144.
• Kesik, M. (2021). Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Kud’ame İbn Cafer. (2018). Kitabü’l Harac. (Şeşen, R. Çev.) İstanbul: Yeditepe Yay.
• Kula, N. (2007). Mesnevideki Bedensel Engelli Birey Örneklerinin Yer Aldığı Hikâyelerin Engellilerin Sorunlarıyla Başetmesindeki Rolü. Türk-İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, (Mevlana Özel Sayısı), 171-192.
• Kuzudişli, A. (2017). İbnü’l-Mukaffa ve İslami İlimlerin Oluşumundaki Rolü. TİDSAD, 12, 51-61.
• Macit, E. (2021). Timurlular (1370-1507). İstanbul: Selenge Yay.
• Marozzi, J. (2005). Timurlenk İslam’ın Kılıcı, Cihan Fatihi. (Kocaoluk, H. Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Mau-Tsai, L. (2006). Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri. (Kayaoğlu, E. & Banoğlu, D. Çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• Merçil, E. (1989). Kirmân Selçukluları. Ankara: TTK Yay.
• Merçil, E. (2000). Türkiye Selçuklularında Meslekler. Ankara: TTK Yay.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. (2015). Mesnevî-i Ma’nevî (C. I). (Örs, D. & Kırlangıç, H. Çev.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• Mevlâna. (1995). Mesnevî (C. I-V). (İzbudak, V. Çev.). (Gölpınarlı, A. Gözden geçiren.) İstanbul: MEB Yay.
• Minhac Sirâc el-Cûzcânî. (2015). Tabakât-ı Nâsırî, Gazneliler, Selçuklular, Atabeylikler ve Hârezmşâhlar. (Göksu, E. Çev.). Ankara: TTK Yay.
• Muhammed b. Ali b. Muhammed-i Şebânkâreî. (2021). Mecma’u’l-Ensâb. (Unan, F. Çev.). Ankara: TTK Yay.
• Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî. (1999). Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr (C. I-II). (Ateş, A. Çev.). Ankara: TTK. Yay.
• Mustafa Dâvî Cüveynî. (ty.). Menhecü’z-Zemahşerî fî Tefsîri’l-Kur’ân ve Beyân-i İ’câzihi, Mısır: Daru’l Mearif.
• Niğdeli Kadı Ahmed. 2020. El-Veledü’ş-Şefîk Ve’l-Hâfidü’l-Halîk’ı (Anadolu Selçuklularına Dair Bir Kaynak) (C. I). (Ertuğrul, A. Terc.). Ankara: TTK Yay.
• Niketas Khoniates. (1995). Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri). (Işıltan, F. Çev.). Ankara: TTK Yay.
• Nizâmü’l-mülk. (2000). Siyâset-nâme. (Köymen, M. A. Çev.). Ankara: TTK Yay.
• Özbek, S. (2001). Türkiye Selçuklularında Kültürel Hayat (Mevlâna’nın Fihi Mâfih ve Mesnevi’sine Göre). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 41-58.
• Özel, H. & Yiğit, M. (2018). Zemahşer’i’nin “Makâmât” İsimli Eserinde Model İnsan. Uluslararası İslam ve Model İnsan Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 562-573). Kahramanmaraş.
• Özer, S. (2015). İslam ve Diğer Medeniyetlerin Engelliye Bakışı. Bilimname, 28, 55-65.
• Öztürk, M. & Mertoğlu, M. S. (2013). Zemahşerî. İslam Ansiklopedisi (C. 44, s. 235-238). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Platon. (2016). Devlet, (Eyüboğlu, S. & Cimcoz, M. A. Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Richardson, K. L. (2012). Difference and Disability in the Medieval İslamic World Blighted BodiesT. Edinburg: Edinburg University Press.
• Ricoldus de Monte Crucis. (2018). Doğu Seyahatnamesi, Bir Dominikan Keşişin Anadolu ve Ortadoğu Yolculuğu. (Altunbaş, A. D. Çev.). İstanbul: Kronik Kitap.
• Russell, J. B. (2001). Lucifer Ortaçağda Şeytan. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Ruy Gonzales de Clavijo. (1993). Anadolu Orta Asya ve Timur. (Doğrul, Ö. R. Çev.). (Doruk, K. Sad.). İstanbul: Ses Yay.
• Samancı, H. (2015). Ez-Zemahşerî’nin Hayatı ve Arap Edebiyatı Alanındaki Çalışmaları (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Sancaklı, S. (2006). Hz. Peygamber’in Engellilere Karşı Bakış Açısının Tespiti. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VI/(3), 37-72.
• Sarıçam, İ. (2003). İslam Kültür Tarihinde Engelli Meşhurlar. Ülkemizde Engelliler Gerçeği ve İslâm Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 17-39). Ankara.
• Sarıçam, İ. (2011). Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• Sevim, A. (1989a). Suriye Selçukluları. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi (C. 7, s. 347-460). İstanbul: Çağ Yay.
• Sevim, A. (1989b). Suriye-Filistin Selçuklu Devleti. Ankara: TTK Yay.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’atu’z-Zaman fî Tarihî’l-Âyan’da Selçuklular. (Sevim, A. Çev.). Ankara: TTK Yay.
• Sümer, F. (1991). Atsız b. Muhammed. İslâm Ansiklopedisi (C. 4, s. 91-92). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Şahin, H. (2022). Adalet, Dürüstlük ve Bereketin Temsilcisi Ahiler. İstanbul: Erdem Yay.
• Şeşen, R. (1987). Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet. İstanbul: Çağ Yay.
• Şeşen, R. (2001). İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: TTK Yay.
• Şeşen, R. (2012). İslâm Medeniyeti Tarihi. İstanbul: İSAR Vakfı Yay.
• Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî. (2014). Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım Mesâliku’l Ebsâr. (Batur, A. Çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• Şişman, Y. (2012). Özürlülük Alanında Kullanılan Kavramlar Üzerine Genel Bir Değerlendirme. Sosyal Politikalar Çalışmaları, VII/(28), ss. 69-85.
• Taşağıl, A. (1999). Göktürkler (C. III). Ankara: TTK Yay.
• Terzioğlu, A. (1992). Bîmâristân. İslâm Ansiklopedisi (C. 6, s. 163-178). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Terzioğlu, A. (2002). İbn Sînâ’nın Hekimliği ve Tabâbetin Gelişmesine Etkileri. Türkler Ansiklopedisi (C. 5, s. 645-661). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• Tezcan, M. (2007). Kur’ân’ın Bedensel Engellilere Yaklaşımı. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10, 137-186.
• Tosun, M. & Yalvaç, K. (1989). Sumer, Babil, Assur Kanunları ve Ammi-Saduqa Fermanı. Ankara: TTK Yay.
• Turan, O. (1969). Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi (C. I). İstanbul: Turan Neşriyat.
• Turan, O. (1988). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar. Ankara: TTK Yay.
• Turan, O. (2009). Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Turan, O. (2017). Selçuklular Zamanında Türk İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ulusoy, D. & Celil, A. (2005). Uygurlarda Aile. Sosyoloji Konferansları, 32, 1-29.
• Usta, A. (2013). Türklerin İslamlaşma Serüveni Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe Yay.
• Uz, E. (2017). Avfî’nin Cevâmi’u’l-Hikâyât ve Levâmi’u’r-Rivâyât İsimli Eserinde Mizahi Karakterler ve Anekdotik Unsurlar (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Üçok, B. (1968). İslâm Tarihi Emevîler-Abbasîler. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Ünver, S. (2014). Selçuk Tababeti. Ankara: TTK Yay.
• Walls, N. H. (2018). (Kağnıcı, G. Çev.). Sakat Bedenin Kökenleri: Eski Mezopotamya’da Sakatlık. Tarih Araştırmaları Dergisi, XXXVII/(64), 369-394.
• Yalçınkaya, A. (2011). Türk-İslâm Devletlerinde İnsan Hakları Konusunda Örnek Uygulamalar. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, I/(1), 57-78.
• Yazıcı, N. (2019). İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Yazıcı, T. (1991). Avfî. İslâm Ansiklopedisi (C. 4, s. 115-116). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Yusuf Has Hâcib. (1985). Kutadgu Bilig. (C. II-III). (Arat, R. R. Çev.). Ankara: TTK Yay.
• Zemahşerî. (2016). el-Keşşâf, Keşşâf Tefsiri. (C. I). (Coşkun, M., Çelik, Ö., Çağıl, N. & Bebek, A. Çev.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• (1944). Süryani Patrik Mihail Vekainâmesi (1042-1195). (Andreasyan, H. D. Trc.).
• (2000). Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi, (952-1136) ve Papaz Grigor Zeyli (1136-1162). (Andreasyan, H. D. Çev.). (Dulaurer, E. & Yınanç, M. H. Not.). Ankara: TTK Yay.
• (2010). Timur’un Günlüğü -Tüzükât-ı Timur-. (Şakirov, K. & Aslan, A. Haz.). İstanbul: İnsan Yay.